Мектептегі қорларды тиімді пайдалану Елдік шолуы

ТҰЖЫРЫМДАР МЕН ҰСЫНЫМДАР 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
сәттілігін ғана емес, сонымен қатар отбасының оқушыға әсерін, алдыңғы оқу тәжірибесін немесе 
мектеп  және  жергілікті  ресурстарын  да  айқындайды.  Бұл  мұғалімдерді  әділетсіз  салыстыруға 
әкелетіні анық – әсіресе анағұрлым жоғары дәрежелі мектептерде жұмыс істейтін мұғалімдерді – 
себебі олардың басқа мұғалімдерге қарағанда оң пікір алуға мүмкіндіктері көбірек. Мектеп, аудан 
және  облыс  деңгейлерінде  де  осы  орын  алады.  Мұғалімдер,  мектептер,  аудандар  және  облыстар 
арасындағы салыстырулар бірдей объектілерді салыстыру негізінде жүргізілмесе үлкен құндылық 
әкелмейді  және  «тестіге  дайындық»  және  «оқу  бағдарламасын  қысқарту»  сияқты  стратегиялық 
реакцияларға ықпал етуі мүмкін.  
Анағұрлым  сенімді  деректер,  ашықтық  және  есептілік  мектеп  ресурстарын  анағұрлым 
тиімді басқаруды қамтамасыз етуі мүмкін  
Деректерді жасауға, жинауға және олардың қолжетімділігіне жоғары көңіл бөлінуде. Ақпарат 
жинаудың көптеген түрлері бар (әкімшілік, өнімділік, мүдделі тараптарды сұрау, индикаторлар). 
Жақын  арада  болған  оң  өзгерістер  білімберудің  ұлттық  дерекқорын  жасауды,  ақпарат  жинау 
процесін  компьютерлендіруді  және  мектеппен  және  жергілікті  билік  органдарымен  толатын 
деректерді жинаудың әкімшілік жүктемесін төмендетуді қамтиды, есептілік нысандарының саны 
467-ден  162-ге  дейін  қысқартылған.  Дегенмен,  Қазақстанда  білім  беру  деректерімен  өзекті 
проблема  олардың  сапасы  мен  дұрыстығын  қамтамасыз  ету  процестерінің  болмауы.  Сондай-ақ, 
білім  беру  саласындағы  реформаларды  әзірлеу  мен  бағалауда  деректерді  пайдалануға  кедергі 
жасайтын сенімді деректердің болмауы алаңдаушылық туғызады.  
Бөлшекті  нормалардың  болуы  неге  қол  жеткізу  керек  және  ресурстардың  қалай  басқарулы 
тиіс  екенінің  нақты  көрсетілуін  қамтамасыз  етеді,  осылайша,  бұл  мониторингті  жеңілдетеді. 
Ұлттық  мақсаттарға  қол  жеткізудегі  прогрестің  сәйкестігін  тексеру  және  бағалаудың  бірнеше 
тетігі  бар,  атап  айтқанда,  Қазақстан  Республикасының  білім  беру  саласын  дамытудың  
2011-2020  жылдарға  арналған  мемлкеттік  бағдарламасы  (БДМБ).  Дегенмен,  мониторинг  тәсілі 
сақтау негізінде жүзеге асырылады және білім беру жүйесінің нәтижелілігін талдауға әкелмейді. 
Дәл солай бюджеттің игерілуін бақылау барабар және ашық болып табылмайды, толық әрі нақты 
шығындар өте сирек ұсынылады. Бұдан басқа, қазіргі мониторинг жүйелерінен алынған ауқымды 
деректерді  талдауды  күшейтуі  мүмкін  бағалау  жөніндегі  тәуелсіз  және  сыртқы  агенттік  жоқ. 
Нәтижесінде,  мектеп  және  аудандар  деңгейінде  әр  түрлі  білім  беру  стратегиялары  мен 
бағдарламаларының  шығын-пайдасын  жоғары  сапалы  талдаудың  жетіспеушілігі  байқалады,  бұл 
мектептер мен билік органдары білім беру саласының күтілетін соңғы нәтижелерінің тиімділігіне 
немесе нәтижелілігіне аз көңіл бөліп шешім қабылдайтынын білдіреді.  
Үлкен  ашықтық  та  есептілік  деңгейін  арттыру  үшін  маңызды  міндет  болып  табылады. 
Жергілікті  деңгейде  бюджеттің  жеткіліксіз  ашықтығы  бар,  себебі  орталықтандырылған  есепке 
алуға  байланысты  мектептердің  көп  бөлігінің  жеке  бюджеті  жоқ  және  аудан  бюджеті  туралы 
ақпарат әдетте ата-аналар мен мектеп директорлары үшін қол жетімсіз болады. Ұлттық деңгейде 
бюджеттер туралы толық ақпарат пен қаржылық белсенділік те ашылмайды. Есептілік тетіктерінің 
жеткіліксіз  ашықтығы білім  беру  жүйесінің  әр  түрлі деңгейлерінде  сыбайлас жемқорлыққа және 
ресурстарды асыра пайдалануға әсер етеді. Бұл халықтың азырақ қорғалған топтарына теріс әсер 
ете  отыра,  жүйенің  өзінің  тиімділігі  мен  нәтижелілігіне  қауіп  төндіруі  мүмкін,  сондай-ақ, 
фаворитизм,  пра  алу  және  алаяқтық  сияқты  теріс  қарым-қатынастар  мен  құндылықтарға  ықпал 
етуі  мүмкін.  Ата-аналар  мен  басқа  да  мүдделі  тараптардың  мектепті  жақсартуды  қолдауға  және 
есептілікке  қатысуы  әлі  бастапқы  кезеңде.  Мектептердің  жыл  сайынғы  іс-шаралары  мен 
аттестаттау  нәтижелері  туралы  есептер  қазіргі  уақытта  жарияланбаған  және  таратылмаған. 
Қамқорлық  кеңестерінің  құрылуы  мектептерде  жүргізілетін  іс-шаралар  туралы  есептілік  пен 
ашықтықты жақсарту үшін мүмкіндіктер ашады, бірақ олардың рөлі әлі күнге дейін анықталмаған. 

ТҰЖЫРЫМДАР МЕН ҰСЫНЫМДАР 
 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
Саяси ұсынымдар 
Тиімділіктің  негізгі  проблемаларын  барлық  жерде  шеше  отырып,  білім  беруге  арналған 
жалпы мемлекеттік шығыстарды ұлғайту  
Мемлекеттік шығыстарды біртіндеп ұлғайту сектордың стратегиялық жоспарларын орындау  
және ЭЫДҰ стандарттарына қол жеткізу үшін көзделуі тиіс (ЖІӨ-нің 5-6%-ы). Қосымша қаражат 
дұрыс жұмсалуы және мемлекеттік қаражатты пайдалану тиімділігі бір мезгілде арттырылуы тиіс. 
Инвестициялаудың  басымдықтары  ерте  білім  беру  саласы,  сондай-ақ  әділдік  пен  теңдікті 
қолдайтын аспектілер болуы тиіс. Тағы бір басымдық білім беру жүйесі қызметінің есептілігі мен 
мониторингі тетіктерін нығайту болып табылады. Бұдан басқа, бюджеттік конверт жүйенің жаңа 
бағдарламалар  мен  жаңа  тәсілдерге  бейімделу  қабілетін  ұлғайта  отырып,  біртіндеп  ұлғайтылуы 
тиіс. 
Бюджетаралық трансферттер жүйесін қайта қарау  
Қазақстан  оның  тиімділігі  мен  әділдігін  арттыру  мақсатында  бюджетаралық  трансферттер 
жүйесін  реформалаудың  одан  әрі  мүмкін  жолдарын  зерттеуі  тиіс.  Білім  беру  секторына  әсерді 
қарау  үшін  нақты  салалар  мыналарды  қамтиды:  (I)  білім  беруді  билік  деңгейлері  бойынша 
қаржыландыру жөніндегі міндеттердің нақты бөлінуін қамтамасыз ету; (II) ресурстарды бөлу үшін 
ашық  көрсеткіштері  мен  коэффициенттері  бар  формуланы  пайдалану;  (III)  білім  беру 
қызметтерінің  жоғары  сапасын  қамтамасыз  ету  бойынша  бюджеті  жеткіліксіз  аудандардың 
жеткілікті қаржыландырылуына кепілдік беру үшін ресурстарды облыстар мен аудадар бойынша 
тең  бөлу;  және  (IV)  әр  түрлі  нысаналы  ресурстар  мен  бюджеттен  тыс  ресурстарды  барабар  әрі 
тлық ұсыну және есепке алу үшін бюджеттік жіктемеде ерекше есептік санаттарды енгізу.  
Жергілікті және мектеп дербестігін біртіндеп ұлғайту жолдарын зерттеу  
Қазақстан білім беру саласында дамуы үшін мектептер мен жергілікті тқарушы органдардағы 
үлкен  өз  бетімен  жұмыс  істеуді  қамтамасыз  етудің  ықтимал  жолдарын  зерттеуі  тиіс.  Белгілі  бір 
шешімдерді  ресурстардың  оңтайлы  бөлінуін  қамтамасыз  ету  үшін  өз  мектептерінің 
қажеттіліктерін жақсы білетін жергілікті билік органдары мен мектеп директорларына қалдырған 
жөн. Дербестіктің жоғары деңгейі бөлшекті міндеттерді емес, ең аз стандарттарды анықтау үшін 
қолданылуы  мүмкін  қазіргі  нормалар  жүйесінің  әлсіреуін  білдіреді.  Дербестіктің  ұлғаюы 
мектептер мен жергілікті билік органдары арасындағы бар айырмашылықтарды күшейтуі мүмкін, 
сондықтан, үздік практикаларды тарату және қажеттілігі барларды қолдау тетіктері енгізілуі тиіс. 
Осыған байланысты, мектептерді аттестаттаудың дамушы функцияларын күшейту қажет.  
Әлеуетті  арттыру  және  деректердің  негізінде  жоспарлау  мен  мониторингке  жылжу 
бойынша күш салу  
Қазақстан  жобалау  кезеңінде  де  (реформалардың  қажетті  типін  талдау  кезінде)  және  іске 
асыру  кезеңінде  де  (реформалар  тұжырымдамасын  практикада  қолданудың  үздік  тәсілі  туралы 
шешімдер  қабылдау  кезінде)  реформалау  жөніндегі  болашақ  бастамалар  үшін  негіз  ретінде 
дәлелдер  мен  бағалауды  қолдану  мәдениетін  дамытуы  тиіс.  Кері  байланыстың  мұндай  типін 
енгізудің үздік тәсілі  – соңғы бастамалар тәжірибесін қарау, іске асыру процесіндегі жетістіктер 
мен  шектеулерді  алу  және  жариялау.  Білім  берудегі  ағымдағы  негізгі  бастамалар  қаралуы  тиіс. 
Жанбасылық  қаржыландырудың  пилоттық  жобасының,  қамқорлық  кеңестерінің,  шағын 
жинақталған мектептерге арналған ресурстық орталықтардың, электрондық оқытудың және басқа 
бастамалардың  әсері  талдануы  тиіс  және  талдау  нәтижелері  білім  беру  жүйесінің  мүдделі 
тараптарының  кең  тобына  таратылуы  тиіс.  Мұндай  талдау  барысында  жиналған  деректер 
реформаторлық  бастамаларды  болашақ  жоспарлауға  қатысты  пікірталастар  негізі  ретінде  
жариялануы және пайдаланылуы тиіс.