Мектептегі қорларды тиімді пайдалану Елдік шолуы

ТҰЖЫРЫМДАР МЕН ҰСЫНЫМДАР 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
нормалар  мектептердің  және  жергілікті  атқарушы  органдардың  олардың  жағдайлары  мен 
мәнмәтінді  ескере  отырып  нақты  қажеттіліктер  бойынша  ресурстарды  бөлу  қабілетін  шектейді. 
Мектептер  мен  аудандарда  ондай  өзгерістер  қажет  болған  кезде  адами  ресурстарға  көбірек 
инвестициялау  (персонал  санын  ұлғайту  немесе  мұғалімдердің  еңбекақысын  арттыру  есебінен) 
немесе саны жеткіліксіз болған немесе тозған кезде физикалық ресурстарға (мектеп ғимараттары, 
смарт-тақталар сияқты мектеп жабдығы) балама ретінде ақша салу үшін жеткілікті икемділікке ие 
емес.  Бұдан  басқа,  жергілікті  және  өңірлік  билік  органдары  өз  қарауы  бойынша  шығыстарды 
бөлуде  жеткілікті  еркіндікке  ие  емес,  себебі  нормалар  ресурстардың  бөлінуін  айқындайды,  ал 
бюджетаралық  трансферттер  тңестірудің  шектеулі  әсеріне  ие.  Алаңдаушылық  туғызатын  басқа 
мәселе  мүдделі  тараптармен  консультацияның  болмауы  болып  табылады,  бұл  ел  бойынша  білім 
стратегиясындағы пікірлердің әр түрлілігінің толық көрсетілмеуін білдіреді.  
Білім беруге жұмсалатын шығындар салыстырмалы түрде төмен  
Білім беруге бөлінетін мемлекеттік шығыстардың жалпы деңгейі ЭЫДҰ елдеріндегі, сондай-
ақ  экономикалық  даму  деңгейі  ұқсас  басқа  елдердегі  орташа  көрсеткіштерге  қарағанда 
салыстырмалы түрде төмен. Мектептегі білім беруге бөлінген сома ЖІӨ-нің 2,1%-ын құрайды, бұл 
ЭЫДҰ елдері бойынша орташа  көрсеткіштен едәуір төмен (3,6%), алайда, осы көрсеткішке орта 
білімнен  кейігі  білім  беруге  жұмсалатын  шығыстар  да  кіреді.  2013  жылы  Қазақстанның  бір 
оқушыға арналған мемлекеттік шығыстары халық басына шаққанда ЖІӨ-нің 11%-ын құрайтынын 
ескерсек, олар ЭЫДҰ бойынша орташа көрсеткіштен едәуір төмен болып қалуда. Мектептердегі 
ресурстардың  жетіспеушілігі  білім  беру  ортасының  сапасын  арттыруға  кедергі  келтіруі  мүмкін. 
Білім беруге арналған бюджетті ұлғайту білім берудің жоғары сапасына кепілдік бермейді, бірақ 
шығыстардың  ең  төмен  деңгейі  сапалы  білім  беру  қызметтерін  ұсыну  үшін  қажет.  Білікті 
мұғалімдер,  тиісті  инфрақұрылым  мен  оқулықтар  жетіспейтін  мектеп  жүйесі  білім  беру  сапасын 
арттыруға ықпал ете алмайды. Мектептегі білім беру жүйесіне инвестициялардың жетіспеушілігі 
білім  берудегі  айырмашылықтарға  да  әкелуі  мүмкін,  себебі  нашар  аудандар  мен  мектептер 
ресурстардың шектеулі санын алады. Үкімет білім беруге жұмсалатын мемлекеттік шығыстардың 
төмен  екенін  растайды,  бірақ  сектордың  тиімділігі  мен  оның  жұту  қабілеті  бойынша  қауіптер 
олардың өсуіне мүмкіндік бермейді. 
Қаржыландырудың жанбасылық формуласы алға қарай жүрудің оң қадамы болып табылады, 
бірақ одан әрі дамуды талап етеді  
Қазіргі  уақытта  мектептерге  ресурстарды  бөлу  жеке  қарау  және  өсіп  келе  жатқан  негіз 
бойынша  орталық  нормаларды  ескере  отырып  аудан  деңгейінде  шешіледі,  бірақ  мектептерді 
жанбасылық қаржыландыру схемасын дамыту бағытында алдын ала қадамар қабылданды. Белгілі 
бір  жағдайларда  жақсы  әзірленген  қаржыландыру  формуласы  бар  бұл  оң  мысал  мектептерді 
қаржыландырудың анағұрлым тиімі, әділ және ашық әдісіне айналуы мүмкін. 2014 жылғы пилотта 
жанбасылық  қаржыландыру  жобасын  едәуір  жақсарту  қажет.  Мысалы,  қаржыландырудың 
ұсынылатын  жаңа  схемасы  жергілікті  органдарға  жергілікті  қажеттіліктерге  қаражат  бөлу 
бойынша  өзгерістер  енгізуге  мүмкіндік  бермейді  және  мектептердің  кейбір  түрлерін  (мысалы, 
дарынды  блаларға  арналған  мектептер,  шағын  жинақталған  мектептер)  жоққа  шығарады.  Бұдан 
басқа,  ұсынылған  формула  жанбасылық  қаржыландырудың  нағыз  формуласы  бола  алмайды, 
себебі қосымша шығыстарды қажет ететін оқушылар тобын нақты белгілемейді. Формуланың аса 
күрделі екеніне  қарамастан,  ол  Қазақстанда едәуір  өзгеріп  тұратын және білім  беру  қызметтерін 
ұсыну бойынша шығыстарға күшті әсер ететін сынып көлемін нақты көрсете алмайды. Оған қоса, 
мерзімдерді ұзарту кезінде және ұлттық деңгейде толық енгізер алдында оның әсеріне анағұрлым 
толық талдау жүргізу кезінде сәтті болатын жаңа схема әзірлеу қажет.  
Оқушылардың  осал  топтары  мен  нашар  мектептердің  нақты  қажеттіліктері  назарға 
алынуы тиіс  
Ресурстарды бөлуде оқушылар мен мектептердің нақты қажеттіліктеріне шектеулі көңіл бөлу 
мектеп  жүйесіндегі  теңсіздіктерге  әкеледі.  Төмен  отбасылардан  шыққан  немесе  оқуда 
қиындықтары  бар  оқушыларға  бағытталған  бағдарламалар  мен  ресурстар  өте  аз.  Бұл  ағымдағы 
«осал  оқушылар»  түсінігі  өте  тар  болып  табылатынымен  түсіндіріледі,  себебі  ол  мүмкіндігі 

ТҰЖЫРЫМДАР МЕН ҰСЫНЫМДАР 
 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
шектеулі  балалар  мен  әлеуметтік-экономикалық  мәртебесі  өте  төмен  оқушыларға  ғана 
бағытталған, осылайша, оқушылардың салыстырмалы аз саны ғана қолдау алуға құқылы. ЭЫДҰ 
елдері  керісінше  аз  қамтылған  оқушылардың  анағұрлым  жоғары  үлесі  бар  мектептерде 
оқушылардың  оқуына  және  оларды  қолдау  тетіктерінің  дамуына  кедергі  келтіруі  мүмкін 
әлеуметтік және экономикалық проблемалардың туындау мүмкіндігі жоғары екенін растайды. Бұл 
мектептердің  ерте  кезеңде  жеке  және  қарқынды  араласудан  артта  қалатын  оқушыларды  барабар 
қолдау  үшін  жеткілікті  ресурстарға  ие  болмауы  мүмкін  екенін  білдіреді.  Ерекше  қажеттіліктері 
мен  шектеулі  мүмкіндіктері  бар  оқушылардың  жағдайлары  ерекше  қызығушылық  танытады, 
себебі  олардың  көпшілігі  кәдімгі  мектептерде  емес,  жеке  «түзету»  мектептерінде  немесе  үйде 
білім алуды жалғастыруда.  
Академиялық олимпиадаларға қатысу үшін үздік оқушыларды даярлауға аса көп көңіл бөлу 
және  «дарынды  балаларға»  жоғары  басымдық  басқа  оқушыларға  теріс  әсер  етеді.  Мұғалімдер 
жоғары көрсеткіштері бар оқушыларға негізгі көңіл бөліп, осылайша, үлгерімі нашар оқушыларға 
азырақ  көңіл  бөледі.  Мектептер,  әдетте,  оқушыларды  ерекшеліктері  бойынша  топтарға  бөледі 
және  мұндай  практика  жалпы  нәтижелілікті  жақсартпайды  және  оқушылардың  әлсіз  топтарына 
біліктілігі азырақ мұғалімдер жіберілсе теріс әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа, Назарбаев Зияткерлік 
мектептері сияқты дарынды оқушыларға арналған мектептер кәдімгі мектептерге қарағанда едәуір 
көбірек қаржыландыру алады. Алайда, осы мектептерде еліміздің ең талантты оқушылары оқиды 
ма деген сұрақ туындайды, себебі нашар деген мәртебесі бар оқушылар осы мктептерге түсу үшін 
қажетті  сыныптан  тыс  іс-шараларға  қатысудың  шектеулі  мүмкіндіктеріне  ие.  Бұдан  басқа, 
халықаралық зерттеулерде жоғары көрсеткіштері бар оқушылар үлесі өте төмен болып қалуда, ал 
оқушылардың  көпшілігі  басқа  елдердегі  өздерінің  құрдастарынан  артта  қалуда.  PISA 
зерттеулерінде білім берудің анағұрлым тезірек дамитын жүйелері үлгерім шәкілінің үстіңгі және 
төменгі  бөліктерінде  жақсарулар  бір  мезгілде  орын  алуы  мүмкін  екенін  көрсетеді.  Дегенмен, 
жүйенің жалпы нәтижелілігін арттыру үшін көрсеткіштері төмен оқушылар санын азайту қажет.  
Мектептердің ауқымды желісі қауіп туғызады  
Мектеп  жүйесінің  ерекшеленетін  өзгешелігі  міндетті  білім  беруге  жалпыға  ортақ 
қолжетімділікті  қамтамасыз  ету  жөніндегі  саясат  нәтижесінде  туындайтын  оның  үлкен 
географиялық  қамтуы  болып  табылады.  Барлық  мемлекеттік  мектептердің  жартысын  құрайтын  
шағын  жинақталған  мектептердің  көп  саны  ауылдық  және  шалғайдағы  аудандарда  білім  беру 
қызметтерін  ұсыну  үшін  үнемді  нұсқа  болып  табылады.  Бұдан  басқа,  шағым  жинақталған 
мектептердің  оқушылары  әдетте  қолайсыз  білім  беру  ортасында  оқиды.  Шағын  жинақталған 
мектептерде санаттар мен біліктіліктер бөлінісінде мұғалімдер санын назарға ала отырып, шағын 
жинақталған мектептерде оқытудың төмен сапасы туралы деректер бар. Бұдан басқа, персоналды 
жалдау  жөніндегі  нормаларды  қолдану  мектеп  бюджеттерін  қысқартады  және  оқушы-мұғалім 
арақатынасының  төмен  болуына  байланысты  мұғалімдердің  біліктілігін  арттыруға,  техникалық 
қызмет  көрсетуге,  жабдық  пен  оқу  материалдарына  жұмсалатын  шығын  төмендейді.  Шағын 
жинақталған мектептердің проблемаларын шешу үшін ҚР БҒМ ресурстық орталықтарды енгізді, 
бірақ мектептердің стратегиялық болжамы мен шоғырландыру жоспарлары әлі әзірленбеген. 
Мктептердің кең желісі де ұсталуы шығынды болып табылатын оқушылардың аз құрамы бар 
мектеп ғимараттарының көп санына әкеледі. Соңғы жылдары мектеп инфрақұрылымын жаңарту 
және  көптеген  ғимараттар  жаңғыртуды  қажет  ететін  мектептердің  күтіп-ұсталуының  созылмалы 
толық  қаржыландырылмауын  шешу  үшін  біраз  күш  жұмсалды.  Осыған  қарамастан,  бірқатар 
проблемалар  шешілмеген  болып  қалуда.  Әлемдегі  ең  суық  елдердің  бірінде  қыста  жеткілікті 
жылытылмайтын  немесе  оларды  жылыту  тым  қымбатқа  түсетін  ескі  мектеп  ғимараттары 
оқушылардың  денсаулығы  және  оқу  қабілеті  үшін  қауіп  төндіреді.  Ауылды  жерлерде  негізгі 
жабдығы, оқу материалдары немесе дәретхана бөлмелері жоқ көптеген мектептер бар. Оқушылар 
құрамының саны азайып бара жатқан аудандарда оқушылардың  көп саны үшін салынған мектеп 
ғимараттары  толық  көлемде  пайдаланылмайды  немесе  күтіп-ұстау  үшін  едәуір  шығындануды 
талап  етеді.  Оған  қарағанда,  қалалық  жерлерде  екі  ауысымда  оқу  практикасы  норма  болып 
табылады, ал үш ауысымда оқу әлі де еліміздің кейбір бөліктерінде пайдаланылуда.