А. А. Сатбекова пед. ғыл док профессор

137 
 
қолдап «Жарайсың, ӛз жазғаныңды оқы, сенікі жақсы екен» деп құлшындыру 
керек. Осы әдісті қанша рет мұғалімдер мен оқушылар қолданса да, идеялар 
мен пікірлер әртүрлі болады.  
Келесі бір тиімді әдіс – «Аялдай отырып оқу».  Бұл әдісті кӛбіне орта 
буын  сыныптарда  қолданған  тиімді.  Әсіресе  45  минут  ішінде  оқып,  мәтін 
бойынша  жұмыс  жүргізуге  мүмкін  болатындай  кӛлемдегі  шығармаларды 
таңдап  алған  жӛн.  Әдетте  орта  буын  сыныптарда  әдеби  мәтін  үйде 
оқытылады.  Әдебиет пәні бағдарламасына енген прозалық мәтіндер кӛбіне 2-
3  сағат  кӛлемінде  оқытылады.  Солай  бола  тұра  кейбір  прозалық  шығар-
маларды  үйде  оқығаннан  гӛрі  сыныпта  оқытқан  тиімді.  Себебі  мектеп 
бағдарламасындағы  мәтіндердің  ішінде  тілі  жағынан,  композициялық 
құрылымы  жағынан  күрделі  болып,  оқушының  ӛздігінен  оқығанда 
мағынасын бірден түсініп,  мазмұнды игере алмайтын мәтіндер де бар. Ондай 
шығармалар  қатарына  7-сыныптағы  Ғ.Мүсіреповтің  «Ананың  анасы», 
Ә.Кекілбаевтың  «Шыңырау»,  М.Әуезовтің  «Кӛксерек»  сияқты  шығарма-
ларын жатқызуға болады.  
«Аялдай  отырып  оқу»  әдісінің  тиімділігі  оқушыға  мәтінді  мағыналық 
бӛліктерге бӛле отырып оқытып, әр бӛлік сынып бойынша оқылғаннан кейін 
талқылау,  мағынаны  айқындай  түсу  тәсілдері  жүргізіліп  отыратындығында. 
Сонда мәтінді оқығанда жете түсіне алмайтын оқушылар талқылау кезеңінде 
шығарма  мазмұынын  игере  түседі.  Мәтінді  бӛліктерге  бӛлуде  мұғалім  
шығарманың  композициялық  құрылымын  ескерген  орынды.  Мысалы:  
Ғ.Мүсіреповтің «Ананың анасы» әңімесін  келтірейік: Әңгімені оқиға желісі 
мен композициялық құрылымына қарай  тӛрт бӛлікке бӛлген тиімді. Бірінші 
бӛлік  шығарманың  басынан  «Жылқының  денін  бӛліп  әкеттік-ау,  деймін.  
Тӛңкеріліп  айдатпай  келеді.    Анда-санда  енесінің    бауырында  шұрқыраған 
құлын-тай қақтығып құлап, қалып та келеді...» деген тұсқа дейін белгіленіп 
алынды.  
«Бірінші  аялдамада»  талқылауға  бірнеше  сұрақ  ұсынылады.  Бірінші 
бӛлік  оқылғаннан  кейін  сыныпқа  мәтін  мазмұнын  меңгергенін  анықтау 
мақсатында тӛмендегідей сұрақ-тапсырмалар қойылады: 
1.Әңгімені баяндаушылар кімдер? 
2.Жалпақ балуан жорыққа қандай мақсатпен аттанды? 
3.«Жігіттер,  тӛс  айылды  бос,  артқы  айылды  аямай  тартыңдар...»  деген 
сӛздің мәні қандай? 
4.  «Манадан  оты  ӛзегіме  ӛтіп  келе  жатқан  қыз,  содан  кейін  арқама 
жабысқан  кӛлбақаға  ұқсап  сұп-суық  болып  сала  берді...»  дегенді  қалай 
түсіндіңдер? 
Сұрақ  бойынша  талқылау  аяқталған  соң  оқушылар  екінші  бӛлікті  оқуға 
ойысады.  Екінші бӛлік: «...Жылқының жатқан жерінен жарты кӛш шыққан 
кезде  артымыздан  жұлындай  боп  қара  кӛрінді.  Аққан  жұлдыз  ба  дерсің, 
кӛзді  ашып-жұмғанша  келіп  араласып  та  қалды..»  деп  басталып,  – 
«...Ӛмірінде әйелден мұндай сӛз естімеген әумесер Кейкі былай депті сонда: 
-  Әйел  еркекке  қатындыққа  жаралған.  Біздің  далада  одан  басқа  не 
бітіреді  олар?  Қызды  сатып  алсаң  да  қатын,  тартып  алсаң  да  қатын... 

138 
 
Жігіттер,  мына  қатынның  сӛзін  қойдырып,  ӛзін  де  ала  жүрейік.  Теретін 
тезек біздің елде де бар! – дейді...» деген тұсқа дейін оқылады.  
«Екінші аялдамада» да сұрақ-тапсырмалармен жұмыс жүргізіледі. Мақсат 
– мәтіннің ішкі мазмұнын терең меңгерту. Оқушының назарынан тыс қалған 
кейбір детальдарға кӛңіл аударту.   
1.Барымташылардың соңына түскен қуғыншылар кімдер? 
2.Екінші қуғыншының іс-әрекетінен не аңғарылады? 
3.Әйел неше қолдан ӛтеді? 
4.«Қызды  сатып  алсаң  да  қатын,  тартып  алсаң  да  қатын...»    Әйелдің  
сол қоғамдағы рӛлі қандай?  
Үшінші бӛлік: «... Манадан ойға кӛміліп, тұнжырап отырған Жалпақ 
таудан құлағандай құлап отыр екен...» деген тұстан басталып, «Жалпақтың 
соңғы сӛзін естуі-ақ  мұң екен, бірі сары атқа, бірі торы бестіге мініп, екі 
әйел ойнап шыға берді...»  деген сӛйлеммен аяқталады. 
«Үшінші аялдамада» қойылатын сұрақтар: 
1.  «Манадан  ойға  кӛміліп,  тұнжырап  отырған  Жалпақ  таудан  құла-
ғандай құлап отыр екен» деген сӛздің мәнін аш.  
2.  «Сені батыр деп жұмсайды да, мені қатын деп жұмсайды: айырмасы 
осы-ақ» деген сӛздің мәнін түсіндір? 
3.  «Сен  кӛзімнің  оқырасын  алып,  шымылдығын  аштың»  деген  сӛздің 
мәні қандай? 
4.  Әйелдің портретінен не байқалады? 
5.  «Түйілген  қабағынан,  от  жанған  кӛзінен  жаның  шошырлық. 
Жалынған жоқ, сасқан жоқ, қырық жігітті билеп әкетті».  
«Үшінші  аялдамада»  мәтіннің  мазмұны    толық  дерлік  игеріледі.  Тек 
оқиғаның  шешімі  ғана  құпия.  Әңгіме  шешімінің  тосын  арнаға  бұрылуы 
оқушы  шығарманы  дербес  оқығанда  аңғарылмай,  кӛмескі  қалатын    кездері 
болуы себепті әңгіме шешімін алдын-ала сыныптың талқылауына ұсынамыз. 
Яғни,  «шығарма  қалай  аяқталады  деп  ойлайсыңдар?»,  «Ӛздерің  жазушы 
ретінде  шығарманы қалай  аяқтар едіңдер?»  деген  сауал  тӛңірегінде    әңгіме-
сұхбат  жүргіземіз.  Сыныптан  бірнеше  пікір  туындауы  заңды.  Содан  кейін 
ғана жазушының шешімін оқуға  тӛртінші аялдамаға аяқ басамыз.  
Әңгіме соңы: «...Бір кезде әйел, сар қасқа атты қалт тоқтатып, 
артына бұрылып: 
    -  Керей  деген  ел  кӛрсеңдер,  сәлем  айт,  Жалпақ  деген  батыр  кӛрсеңдер, 
сәлем  айт!  –  деді  де  жӛнеле  береді.  Әйелді  аттандырған  бойы  тұра  кеп  
тұрған  Жалпақ  балуан  гүрс  етіп  құлап  түсті.  Біз  де  сонда  ғана  есімізді 
жинаппыз. Айтып-айтып не керек, жылқы да қалып, Жалпақты сүйеп елге 
әрең жеткіздік, - деді.  
    - Шіркін, әйелдің де әйелі екен, - деп Жанай балуан ылғи айтатын еді, - деп 
Әйтілес қарт сақалын тағы бір салалап қоятын еді...» 
Тӛртінші аялдамада оқушылар шығарманың аяқталу тұсынан күтпеген 
жазушы  шешімін  оқи  отырып,  әңгімені  басынан  тағы  бір  саралауға  кӛшеді. 
Бұл  үдеріске  мұғалім  қатыспай-ақ,  оқушылар  ӛзді-ӛзі  қызу  талқылап кетеді.