А. А. Сатбекова пед. ғыл док профессор

143 
 
шығарманың  ой қазығы, сюжеті,  композициясы, жанрлық  сипаты,  кейіпкер-
лері,  ондағы  халықтық  әдет-ғұрып,  салт-дәстүрлер  кӛрінісі,  табиғат  суреті 
шығармадағы адамгершілік мәселелер, сӛз қолданыстар зерделеніп, оқушыны 
қызықтыратын оқиғалар жайлы пікір алмасуға кең орын беріледі» делінген.  
«Қазақ әдебиеті» оқу  пәнінің  міндеттері ретінде де «оқушыларға тӛл 
әдебиеттің  ұлттық  сипатын,  ондағы  халықтың  әдет-ғұрып,  салт-санасының 
кӛрінісін,  жанрлық,  стильдік  ерекшеліктерін,  кӛркем  туындының  идеялық-
адамгершілік  мәнін  түсіндіру;  кӛркем  шығармадағы  мазмұн  мен  форма 
тұтастығын,  тарихи-әдеби  мәліметтердің  негізін  және  әдебиет  теориясын 
меңгерту;  әдеби-теориялық  білімін  сауатты  қолдана  алу,  ауызша  және  
жазбаша тілін дамыту»
1
 деген мәселелер қойылған. 
Әдебиеттің  тарихи  курсы  жаратылыстану  бағыты  мен  гуманитарлық 
бағытқа  жіктелуіне  байланысты  базалық  деңгейдің  10-11  сыныптарына 
арналған оқу бағдарламасында «қазақ әдебиетi туралы жалпы ұғымдары бар, 
оқырмандық  мәдениетiнiң  негiздерi  қалыптасқан,  кӛркем  туындыны 
рационалды  және  эмоционалды  меңгере  алатын,  әдеби  теориялық  бiлiм  – 
дағдыларын  қолдана  бiлетiн  оқушыларға  арналып  жасалынды»  деп    арнайы 
ескерте  ұсынады.  Бағдарламада  кӛрсетілгеніндей  әдеби-теориялық  білім 
мазмұнының  негізі  орта  буын  сыныптарға  қалыптасатыны,  әдеби-ториялық 
білім беру салмағы 5-9 сыныптарға  түсетіні аңғарылады.  Ал жоғары 10-11 
сыныптарда  «Қазақ  әдебиеті»  оқу  пәнінің  білім  мазмұнына:  әдебиеттiң 
теориялық  мәселелерi,  құрамдас  бӛлiктерi,  әдеби  ағымдар  мен  бағыттар, 
әдеби  кӛркем  шығармаларды  тұтас  талдау  жүйесi,  әдеби  шығарма  және 
болмыс, ұлттық мәдениет, әдебиет және ұлттық рух, әдебиет және ғаламның 
шындық  бейнесi,  әдебиеттiң  ӛзге  ғылымдармен  байланысы,  қазiргi 
әдебиеттегi заманауи мәселелер, әдеби оқырмандық мәдениет, сӛз ӛнерi және 
шығармашылық  даму,  кӛркем  шығарманың  стильдiк  ерекшелiктерi  ӛзек 
етiлiп, әдебиет туралы бiртұтас ұғым қалыптастыру кӛзделген. 
Әдебиеттің  тектері  мен  түрлері,  оның  мектептегі  әдеби  білім 
мазмұнына  қатысы.  Әдебиеттану  ғылымында  әдебиеттің  тектері  мен 
түрлері туралы қалыптасқан, орныққан ұғым бар. Әдетте кӛркем шығарма үш 
үлкен  текке  жіктеледі.  Олар:  эпикалық  тек,  лирикалық  шығарма  тегі, 
драмалық тек. Эпикалық тектер кӛркем қара сӛзбен де, ӛлеңмен де жазылады. 
Эпикалық  немесе  эпостың  түрлеріне:  миф,  аңыз,  ертегі,  мысал,  очерк, 
новелла, әңгіме, дастандар, батырлар жыры, лиро-эпостық жырлар,  баллада, 
поэма, повесть, роман, роман-эпопея жатады.   
                                                                                                                                                    
 
1
 
Қазақ әдебиеті пәні бойынша қазақ мектептеріне арналған бағдарлама. V – IX,  X – 
XI  сыныптар, - А., 2013. 
 

144 
 
 
 
Қазақ  әдебиетінде  лирикикалық  тектің  жанрларын  атауда  бірізділік 
сақталмаған. Кӛне грек дәуірінен басталып, Еуропа әдебиетінде қалыптасқан 
ода,  элегия,  романс,  сонет,  мадригал,  дифирамб,  дума,  ноэль,  кантата, 
канциона,  эпиграмма, т.б. сияқты жанрлық атаулармен қоса шығыс әдебие-
тіндегі  ӛлеңмен жазылатын  қасида, ғазал,  рубаи, маснауи,  қита,  муфрәд,  т.б 
атаулар да ішінара қазақ поэзиясында кездеседі. Бұл құбылыстың бір себебі, 
шығыс  әдебиеті  мен  батыс  әдебиетінің    тӛл  әдебиеттегі  сабақтастығы  мен 
ықпалына  байланысты  десек,  екінші  бір  себебін  қазақ  әдебиетінде  осы 
жанрлардың  әрқилы  дамуынан  іздеуге  болады.  Ода  немесе  қасида  делінген 
мадақ жырлары жыраулар поэзиясынан белгілі. Оның жарқын дәлелі – әйгілі 
Қазтуған  жыраудың  «Мадақ»  жыры.  Оқушылар шағын  кӛлемді  мадақ  ӛлең-
дерін тӛменгі сыныптан бастап, кейін Қазтуған жыраудың «Мадақ» жырымен 
8 сыныпта, кейін басқа авторлар шығармашылығында да танысады.  
Элегия,  романс,  эпиграмма,  сатиралық  ӛлеңдер,  тӛрттағандар,  ғазал 
ӛлеңдер  атаулары  қазақ  әдебиетінде  де  жиі  ұшырасады.  Қазақ  поэзиясында 

145 
 
хандық  дәуір  әдебиетінен  қалыптасқан  жанрлардың  тӛл    атаулары:  арнау, 
толғау ӛлеңдері, кейінірек ән, әзіл т.б. ӛлеңдер кӛп.  Кӛбіне қазақ әдебиетінде 
лирикалық  тектің  жанрлық  атауларынан  гӛрі,  шығарманың  кӛтерген 
тақырыбын меже ету, лирикалық шығарманың  мазмұнын айқындау мақсаты 
басым келеді. З.Қабдолов: «Лириканы тақырыбына қарай топтап талдау оны 
жазған  ақынның  творчестволық  бітімін  пайымдау  үшін  айрықша  мәні  бар 
нәрсе: әр түрінен ақынның әр қырын тануға болады»
1
,-деген  пікір білдіреді. 
Мектеп  бағдарламасында  табиғат  лирикасы,  кӛңіл-күй  лирикасы,  саяси-
әлеуметтік лирика т.б деп бӛлу басымдығы, оны оқытуда да осы  бӛлінісіне 
сүйену әдебиеттану ғылымындағы ой-пікірлерге де қатысты болса керек. 
Ал  драмалық  шығармалар  мектеп  бағдарламасында  ӛте  аз  қамтылған. 
Орта буында бір ғана шығарма  Ш.Мұртазаның «Бесеудің хаты» (8-сыныпта) 
драмалық  шығармасы,  әдебиеттің  тарихи  курсын  қамтитын  10-11  сынып-
тарда  монографиялы  оқылатын  қаламгерлер  шығармашылығы  ауқымында 
ғана қарастырылады.  
Мектеп  бағдарламасында  әдеби  жанрдың  барлық  түрі    оқытылады.  5-
сыныпта  эпостық  шығармалардан  басталып,  орта  және  жоғары  сыныптарда 
лирикалық, драмалық шығармалар беріледі. Оқушылар мектеп қабырғасында 
жанр  туралы  мағлұмат  алып,  эпикалық,  лирикалық  және  драмалық  шығар-
маларды оқып талдайды. Әдеби жанр түрлерін оқыту арқылы оқушылардың 
білім  деңгейін  арттырып,  шығарманың  кӛркем  қырларын  таныту,  талғамын 
қалыптастыру мақсаты кӛзделеді. 
Әдеби  теориялық  ұғымдарды  қалыптастырудың  маңызды  саласы  – 
жанр  түрлерін  таныту.  Ортаңғы  сыныптардың  бағдарламалық  материалы  әр 
жанрлы  ауыз  әдебиеті  түрлерінен,  жеке  авторлар  шығармаларынан  тұрады. 
Мұғалім  кӛркем  мәтіндердің  тақырыбы  мен  кейіпкерлерін,  идеялық  мазмұ-
нын  талдап  қана  қоймайды.  Сол  мәтіннің  түрін  де  атап,  қай  жанрға  жата-
тынын,  сол  жанрдың  ӛзіндік  ерекшелігін  таныстырып  отырады.  Жанрлық 
ерекшелік  деген  –  кӛркем  мәтіннің  ӛзге  шығармалардан  ӛзін  айырып,  таны-
татын ерекшелік. Ол – тақырыбы мен идеялық мазмұны жағынан ғана емес, 
ӛзіндік  табиғатынан,  баяндалу,  бейнелену  түрінен  де  шығарманың    образы, 
композициясы, тілі, кӛлемі жағынан да танылады. 
Әдебиетті  оқытудағы  методикалық  жұмыс  түрлері  кӛркем  мәтіннің 
жанрлық ерекшелігіне де байланысты ӛзгеріп, алмасып отырады. Жанр таби-
ғаты  сабақта  қандай  әдіс-амалдар  қолдануды  күні  бұрын  айқындауды  керек 
етеді. 
Оқушылардың әдебиет теориясынан алатын білім кӛлемі әр сыныптың 
бағдарламасында мӛлшерлі түрде кӛрсетілген және оқулық-хрестоматиясына 
енгізілген. Алайда бұл мәселе әлі тиянақты шешілмей келеді.  
5-7  сынып  бағдарламасында    әдебиет  теориясынан  берілетін  білім 
жиынтығын мӛлшерлеп белгілегенде, алдымен оқушылардың жас ерекшелігі, 
білім  кӛлемі,  әр  сыныпта  ӛтілетін  әдеби  материалдық  ерекшеліктері  ес-
керіледі.  
                                                           
1
 Қабдолов З. Сӛз ӛнері, А., Жазушы 1985. -271 б.