Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

212 
 
ӘОЖ811.512.122 
ШӘРІПЖАНОВА А.Қ.,  АЛИМХАН А.А. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Өскемен қ. 
 
ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИННІҢ ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ЖАЗБА ӘДЕБИ ТІЛІН  
ДАМЫТУДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ 
 
Аса  көрнекті  демократ  –  ағартушы,  жазушы  Ыбырай  Алтынсарин    қазақтың  ұлттық 
жазба  әдеби  тілін  дамытуда    зор  еңбек  сіңірді.  XIX  ғасырдың  екінші  жартысындағы  қазақ 
әдеби тілінің дамуында Ыбырай Алтынсариннің рөлі зор болған. Ыбырай Алтынсарин – сол 
дәуірдегі  қазақ  әдеби  тілін  ерекше  сапамен  дамытып,  оны  жаңа  белеске,  биік  дәрежеге 
көтеріп, жазба, әдеби тілді жаңа ұлттық сипатқа жеткізуге атсалысқан тұлға. Ыбырай кейінгі 
ұрпақ үшін екі түрлі саладағы еңбегімен ардақты:  бірі- жазушылық қызметіболса, екіншісі- 
ағартушылық қызметі болып табылды. 
Қазақ  халқының  қалың  бұқарасының  сауатын  ашып,  көпшілікті  оқу-  білімге  тарту  – 
Ыбырайдың  қоғамдық  және  азаматтық  борышы  мен  қызметі  болды.  Ол  өз  тұсында  болып 
отырған діни оқуды емес, азаматтық оқу-білімді қоштады және білімді қалың жұртшылыққа 
таныс халық тілінде беруді шарт етіп қойды.  
Ыбырай  Алтынсариннің  қазақ  тілін  дамытудағы  рөлі  оның  ағартушылық  қызметімен 
тікелей  байланысты.  Ыбырайдың  әдеби  шығармалары,  әсіресе  прозалық  туындылары  оқу 
кітабы ретінде арнайы жазылған. Бұл тұста Ыбырайға екі түрлі жүкті тұңғыш рет арқалауға 
тура келді: бірі – қазақ әдебиетінде бұрын жоқ проза жанрын бастау, яғни қазақ әдеби тілінде 
бұрын болмаған шағын әңгімелер стилін жасады.Екіншісі– өз өлеңдері мен қазақтың ауызша 
тараған  мол  көркем  әдеби  үлгілерін  оқушы  жастарға  ұсыну.  Ыбырай  өлеңдерінің  тілі 
қарапайым, жатық та тартымды, мақал – мәтелдерге де толы.  
Ыбырай  –  қазақ  әдебиетіндегі  көркем  прозаның  негізін  салушы,  демек,  көркем  проза 
стилін 
бастаушы. 
Оның 
ішінде 
мектеп 
оқушыларына 
арналған 
әңгімелер 
жанрыболғандықтан,  олардың    көлемі  шағын,  тілі  мейлінше  түсінікті  болуды  көздеген.  Ол 
үшін  сөйлемдері  қысқа  болып,  ауыр  әшекейлі  фразалары  өте  аз  келеді.  Керісінше, 
Алтынсарин  ұсынған  бұл  стильде  халықтың  сөйлеу  тіліне  мейлінше  жақындату  қағидасы  
күшті.  Сондықтан  да  Ыбырай  тіліндегі  фразеологизмдердің  баршасы  дерлік  халықтың 
сөйлеу тіліне тән: жұрттан асқан бай болыпты, сөзге семірді, жаны көзіне көрінді, көңіліне 
жел  кірді  т.б.  Теңеу,  эпитет,  метафоралардың  да  дені  халықтық  сөйлеу  тілі  мен  байырғы 
әдебиеттен  алынған.  Адамды  құстай  ұшырды,  қорғасын  оқтай  балқытты,  суы  мұздай, 
шыныдай  жылтылдап,  қазандай  тасты  дегендердегі  теңеулер  Ыбырай  туындылары  емес, 
бұрыннан қалыптасқандар. Оның әңгіме, өлеңдерінде кездесетін жұмсақ шырай, жарқыраған 
алтын  тәрізді  эпиттеттер  де  әбден  кәнігі.  Ауызекі  сөйлеуде  белгілі  бір  экспрессивтік  бояу 
үшін  сөзді  қайталап  қолдану  тәсілі  бар,  Ыбырай  тілінен  осы  әдісті  де  табуға  болады: 
одырайып қарап тұрып-тұрып, мұнан келе-келе жатып... 
Ыбырай  да,  Абай  сияқты,  қазақтың  ұлттық  жазба  әдеби  тілінің  негізі  етіп 
жалпыхалықтық  сөйлеу  тілі  мен  қазақтың  қолтума  байырғы  әдеби  тілін  қалады.  Оның 
шығармалары – прозасы да, өлеңдері де – осы негізде жазылған. 
Ыбырай  да,  Абай  сияқты,  бірсыпыра  түркі  халықтарына  қызмет  етіп  келген 
ортаазиялық  түркі  әдеби  тілі  мен  сол  тұстағы  қазақша  «кітаби  тілден»  бас  тартты.  Сол 
«кітаби тілде» жазылған, не көркемдік, не нормалық сипаты шамалы кейбір үлгілерді қатты 
сынады. Әсіресе діни кітаптардың тіліне қарсылық білдірді.  
Ыбырай шығармалары тілінің лексикалық-фразеологиялық құрамы қазақ әдеби тілінің 
байлығынан  алынған.  Граматикалық  құрылысында  да  Ыбырай  кітаби  тілге  тән  тұлға-
тәсілдерді  қолданбайды.  Тіпті  ол  сол  кезде  қазақтың  жазба  әдеби  тілі  ішінара  пайдаланған 
кітаби  орфографилық  дәстүрді  де  қабылдамай,  қазақ  тілінің  фонетикалық  заңдылықтарын 
ескеріп,  қазақша  жазу  принципін  ұстады.  Оған  Ыбырайдың  қазақ  жазуы  үшін  орыс 
графикасын ұсынуы себепкер болды.  
Қазақтың жазба әдеби тілінің даму бағытын белгілеудегі Ыбырай Алтынсариннің рөлі 
мен орнын сөз еткен тұста оның араб-парсы тілдері мен орыс тіліне қатысын айқындап алу 

213 
 
қажет.  Сөз  жоқ,  Ыбырай  қазақ  әдеби  тіліне  араб-парсы  элементтерін  кітаби  тілдегіше 
молынан  және  өнімді  түрде  енгізуді  қостамады,  бірақ  жалпы  араб-парсы  сөздерінен  үзілді-
кесілді бас тартқан жоқ. Өйткені қазақтың сөйлеу тілінде де, байырғы әдеби тілінде де араб-
парсы  сөздері  едеуір  мол  болып  келгендігін,  олардың  көбінің  қазақ  тіліне  етене  сіңіп 
кеткендігін Ыбырай жақсы түсінді. 
Ыбырайдың  орыс  тіліне  көзқарасы,  әрине,  айрықша  болды.  Ол  ең  алдымен,  сөйлеу 
тілінде бұрыннан орныққан орыс сөздерін пайдаланумен қатар, көптеген сөздерді өзі енгізді. 
Купец, приказчик, фабрика, конфета, мужик, фонарь, ящик сияқты қазақ өміріне таныс бола 
бастаған  нақтылы  зат  атаулары  болса,  Ыбырай  тілінде  кездесетін  князь,  граф,  франк, 
университет, портрет, награда деген орыс сөздері ауызекі тілге бейтаныс жаңа кірмелер.  
Орыс  сөздерін  әдеби  тілге  енгізуде  Ы.Алтынсариннің  екі  ерекшелігін  көрсетуге 
болады:  бірі  –  оларды  фонетикалық  тұлғалануы  жағынан  аса  «сындырмай»  қабылдау, 
екіншісі – бейтаныс орыс сөздерін қазақ қауымына таныс өзге сөздермен немесе суреттеме 
тәсіліммен  түсіндіріп  отыру.  Сөйлеу  тіліне  енген  орыс  сөздерінің  қазақ  фонетикасына 
сәйкестеніп  қабылданғаны  мәлім.  Ыбырай  осы  тәртіпті  едәуір  бұзып,  орыс  сөздерін 
түпнұсқаға жуықтау түрде алуды ұсынады. Сондықтан бұрыннан жәрмеңке, жәшік, зілмеңке 
тәрізді сөздерді ол ярмарка, ящик, землянка деп береді. Бұған Ыбырайдың орыс графикасын 
қолданғаны да себепкер болғаны сөзсіз. 
Ы. Алтынсариннің тіл  саласында істеген және бір еңбегі – шағын сөздік жасауы мен қазақ 
грамматикасында  мағлұмат  берген  материал  ұсынуында.  Оның  1879  жылы  жарық  көрген 
«Начальное  руководство  к  обучению  киргизов  русскому  языку»  деген  кітабында  тақырыптық 
топтарға  кішігірім  сөздік  береді  және  орыс  тілінің  грамматикасын  қазақ  тілімен  салыстыра 
отыра таныстырады. Әрине, бұл соңғысы – шын мәніндегі ғылыми курс емес, өзі айтқандай, бұл 
–нұсқау  құрал,  «ол  толық  грамматика  емес,  ол  тек  сөйлесуде,  жазуда  ғана  тілдің  негізгі 
заңдылықтарын  дұрыс  пайдалана  білу  үшін  жол  көрсететін  алғашқы  құрал  ғана.  Ыбырайдың 
мұндағы  көздегені  –  қазақ  балаларына  орыс  тілін  ана  тілі  арқылы  үйрету.  Бұл  грамматика  – 
қазіргі қазақ тілі грамматикасы кітаптарындай нормалаушы рөль атқармаса да, оның сол тұстағы 
кейбір  категорияларды  танып-білудегі  мәні  бар.  Қазақ  тіліндегі  тұңғыш  лингвистикалық 
терминдер осы еңбекте жасала бастаған. Әрине, бұлар қазіргі терминдерге сай келмейді, бірақ 
бұдан  қазақ  тіліндегі  оқу-педагогикалық  және  ғылыми  стильдер  элеметтерінің  алғашқы  пайда 
болып, әрі қарай дамуындағы Ыбырай Алтынсариннің еңбегін көреміз.  
Ыбырайдың поэтикалық дүниесі айрықша мол болмаса да, ол әдебиеттің бұл саласында 
да қазақтың жалпыхалықтық тілі мен байырғы ауызша әдеби тілін негіз етуге үлгі көрсетті. 
Ыбырай  өлеңдерін  мазмұны  мен  жанры  жағынан  негізінен  екі  топқа  бөлуге  болады:  1) 
дидактикалық  мәндегілер,  үгіт-шақыру  өлеңдері,  нақыл,  тақпақ;  2)  табиғат  құбылыстарын 
суреттейтін  туындылар.  Алғашқы  топтағылар  түгелімен  дерлік  ауыз  әдебиеті  мен  бұрынғы 
төл  әдебиет  үлгісімен,  соған  ұқсастырыла  жазылған.  Мысалы,  «Өнер-білім  бар  жұрттар» 
деген  өлеңнің  стилі  де,  ішіндегі  көркемдеу  элементтері  де  дидактикалық  толғаулармен 
әуендес:  өлең  7-8  буынды,  аралас  ұйқасты,  ұйқасқа  көбінесе  етістіктер  алынған,  мұндағы 
айшылық  алыс  жерлер,  көзді  ашып  жұму,  бата  беру  сияқты  фразалар  бұрынғы  үлгілердің 
тілінен алыстамайды, теңеулер де дағдылы: құстай ұшу, балықтай жүзу, жастар – желкілдеп 
шыққан шөп, өнер – жігіт көркі т.т.  
Ал екінші топтағы «Жазғытұры»,  «Жаз», «Өзен» деген бірді-екілі өлеңдерінде Ыбырай 
табиғатты  жырлайтын  лирика  жанрына  жуық  келеді.  Бірақ  бұларда  да  тақырып  пен  жанр 
жағынан өзгешеленгені болмаса, тілі мен өлең техникасы жағынан бұрынғы поэзиядан көш 
ілгері кеткендік жоқ.  
Қорыта  айтқанда,  Ыбырай-  жаңашыл  жазушы.  Ол  ең  алдымен  қазақ  әдебиетіне  жаңа 
идея  мен  тың  тақырыптар  әкелумен  жаңашыл.Нағыз  халықшыл  жазушы,  ағартушы,  ақын, 
өмір шындығын озық идея тұрғысынан таныта білген кемеңгер суреткер, аса қажырлы қоғам 
қайраткері,  заманының  ең  маңызды  мәселесін  көтеріп,  жыр  төккен  азамат  ақын.  Өз 
бойындағы  қуатын  халық  мақсаты  үшін  аямай  жұмсаған  адал  жанды  азамат.  «Адам 
баласының  өміріндегі  ең  үлкен  мәселе  –  қалай  тұру  керек,  -  деген  мәселе  ғой...  Менің  ала 
көңіл ақылымнан ол көпке дейін дұрыс жауап таба алған жоқ еді» [268 б] деп жазды өзінің 
бір түйінді пікірін.