Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

214 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. –Алматы: 1993. – 320 б.  
2.  Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: 1989.  
3.  Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: 1955. – 70 б 
 
 
ӘОЖ 82:801.6; 82-1/-9 
ЖОЛЖАКСЫНОВА А., КАРТАЕВА А.М. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Өскемен қ. 
 
М. ӘУЕЗОВ ЖӘНЕ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ ӘДЕБИЕТІ 
 
Мұхтар  Әуезов  ылғи  да  туған  әдебиетінің  таңдаулы  туындыларынан  нәр  ала  жүріп, 
туысқан  халықтар  әдебиетіне  ерекше  мән  бере  қарап,  орыс  әдебиетінің  заңғар  сырларын  терең 
ұғынды. Шетел жазушыларының талантын танып, олардан рухани нәр алды. Соның нәтижесінде 
Мұхаң ғұлама ғалым, дарқан дарын, кемел суреткер дәрежесіне көтеріліп, өзі де өзгелерге игі әсер 
ететін аса талантты майталмандар қатарынан орын алды. 
М.Әуезовтің  қол  артқан  келесі  бір  үлкен  арнасы  –Түркі  халықтары  әдебиеті.  Түркі 
халықтары  әдебиетінен  алған  ізгі  нәрі  мен  тигізген  игі  әсерлері  оның  шығармашылығында 
айрықша  көз  тартып,  көңіл  аудартады.  1922  жылы  Ташкент  табалдырығын  аттап  басқан 
күннен-ақ,  түркі  халықтары  әдебиетіне  айрықша  мән  беріп,  Абай  нәр  алған  бұлақтардың 
кәусарынан  сусындап,  әдебиет  әлеміне  еркін  кіре  бастайды  да,  оны  өмірінің  соңғы 
сағаттарына  дейін  үздіксіз  зерттеп,  жазумен  айналысқан.  Соңдықтан  Н.Тихонов:  «Ол 
әріптестерін үйіріп әкететін тамаша әңгімешіл адам, әсіресе, азиялық әдебиеттер мәселесінде 
үлкен  білімдар,  аса  көрнекті  ғалым  еді»,  -  деген  сөзінен  М.Әуезовтің  туысқан  көрші 
халықтар әдебиетін жетік білетіндігін көруге болады [1, 8].  
М.Әуезов  түркі  халықтары  қаламгерлерінің  шығармаларын  түпнұсқадан  оқыған.  Бұл 
ретте  М.Мырзахметұлының:  «Ғылыми  жетекшісі  М.Ф.Гавриловтың  арнайы  тапсыруымен 
және  нақтылы  басқаруымен  Қожа  Ахмет  Яссауидің  «Дивани  хикметін»,  Ә.Науаидың 
шығармаларын,  Әбілғазы  Баһадурдың  «Түрікмен  шежіресі»  атты  еңбегі  мен  Шаһнаманы» 
және осман түріктері мен түркмен эпостарын оқып танысты», - деген пікірін толық қостауға 
болады [2, 1]. Расында да, Мұхтар Әуезов Ташкентте аспирантурада оқьш жүрген кездерінде 
Әлішер  Науаи  шығармаларын,  соңдай-ақ  Қожа  Ахмет  Иассауидің  «Диуани  хикметін», 
Әбілғазы  Баһадүрдың  «Түрікмен  шежіресін»,  Фирдоусидің  «Шахнамасы»  мен  түрікмен, 
Осман түрк эпостарын мұқият оқып, әрі оларды зерттеп, үйрене түседі.  
«М.Әуезов  азиялық  әдебиеттердің  білімпазы  еді.  Қазақтың  жаңа  өсіп  келе  жатқан 
жасөспірім  жазушыларынан  бастап  дүние  жүзі  әдебиетінің  аржақ-бержағын  қыран  көзімен 
түгел  шолып  отыратын.  Біз  ғұламаның  сабақтарын  тыңдағанымызда  Абай  есімі  арғы  тұсы 
Аристотель,  әл-Фараби,  бергісі  Спенсер,  Редиард  Киплинг,  Байрон,  Пушкиндермен  қатар 
аталатын.  Ол  туған  әдебиетін  қандай  кең  зерттеп  білсе,  қырғыз,  тәжік,  өзбек,  азербайжан, 
түркмен,  татар,  кавказ  халықтары  әдебиеті  тарихы  жайлы  сөйлегенде  де  тау  суындай 
екпіндетіп, түйдектетіп алып кетуші», - деген Ө.Күмісбаев сөзі М.Әуезовтің түркі халықтары 
әдебиетінің терең білгірі екенін растайды [3, 98].  
1922-1923 жылы Ташкенттегі Орта Азия Мемлекеттік университетінің (қазіргі ТашГУ) 
Шығыстану  факультетінің  еркін тыңдаушысы  ретінде  оқи  бастаған  алғашқы  күндерінен-ақ, 
түркі  халықтарының  өмірімен,  әдебиетімен,  мәдениетімен,  салт  дәстүрімен  жете  таныса 
бастайды.  Шығыс  классиктерінің  шығармаларына  ден  қойып,  оларды  тереңінен  танып 
зерттейді.  Әрі  Абайдың  өмірі  мен  шығармашылығын  зерттеуді  қолға  алады.  Белгілі  ғалым 
Мекемтас  Мырзахметұлы:  «1922  жылдан  бастап  Мұхтар  Әуезов  Абай  шығармаларының 
толық жинағын құрастыру, Абай өмірбаянынан деректер жинау, ақын мұрасы жайлы ғылыми 
мақалалар  жазып,  Абай  өмірі  мен  шығармашылығын  баспасөз  бен  дәріс  оқу  орны  арқылы 
насихаттау жұмыстарын қатар жүргізеді», - деп орынды байлам жасайды [4, 17]. Оның үстіне 
Ташкенттегі  Орман  шаруашылығы  техникумында  қазақ  тілі  мен  әдебиетінен  сабақ  бере 

215 
 
жүріп,  1922  жылы  «Шолпан»  журналында  «Қазақ  әдебиетінің  қазіргі  дәуірі»  атты  зерттеу 
мақаласын  жариялап,  Абай  жайлы  теориялық  еңбек  жазады.    «Сөйтіп  ол  Абай  жайлы 
алғашқы  ізденулерін,  сондай-ақ  «Қараш-Қараш  оқиғасы»,  «Шекарада»  атты  повестері  мен 
«Абай»  драмасы  туралы  ой  түйіңдерін  де  Ташкентте  бастайды.  Әрі  туысқан  қырғыз 
халқының  әйгілі  эпосы  «Манас»  жайлы  ұлағатты  ойын  да  1923  жылы  Ташкентте,  яғни 
Түркістан республикасы зиялылары алдында баяндама жасап, өз ойларын ортаға салады» [5, 
109].  
Міне,  осы  баяндамасын  тыңдап,  одан  ерекше  әсер  алған  зиялы  қауым  мен  үлкен 
ғалымдар М.Әуезовті ғалым ретінде бағалап, келешек зерттеу жұмыстарына сәттілік тілейді.  
Сол  жылдары  Ташкентте  оқып  жүрген  туысқан  өзбек,  қырғыз,  түрікмен,  қарақалпақ 
жастарымен  де  жиі-жиі  араласып,  олар  арасында  дәрістер  оқып,  сол  елдердің 
қаламгерлерімен  шығармашылық  байланыста  болады.  «Шолпан»  журналының  редколлегия 
мүшесі қызметін атқара жүріп, шығармашылық жұмыспен де кең шұғылдана түседі. Өзінің 
көптеген әңгімелері мен сын-зерттеу еңбектерін «Шолпан» журналы мен «Ақжол» газетінде 
жариялайды.  
М.Әуезов  Ташкентте  болған  жылдарында,  онан  соңғы  кездеріңде  де  Ашхабад, 
Душанбе,  Бішкекте,  Ташкентте  жиі-жиі  болып,  түркі  халықтарының  әдебиет  өкілдері 
С.Айни, А.Қадири, Б.Кербабаев, Айбек, Ғ.Ғұлям, М.Тұрсынзаде, С.Ұлық-заде, А.Тоқамбаев, 
Т.Сыдықбеков,  Қ.Маликов  сияқты  т.б.  қаламгерлерімен  етене  араласып,  достық  қарым-
қатынаста,  шығармашылық  байланыста  болады.  Осы  жөнінде  Қ.Сейданов  былай  дейді: 
«Мұхтар  Әуезов  Орта  Азия  әдебиеті  мен  оның  биік  мәдениетіне  айрықша  көңіл  қойып, 
ерекше  мән  бергендігі  соншалық,  өзінің  қаламдас  достары  Айбек,  Ғафур  Ғұлям,  Аалы 
Тоқамбаев,  Берді  Кербабаев,  Түгелбай  Сыдықбеков,  Шараф  Рашидов,  Шыңғыс  Айтматов, 
Міртемір,  Хамид  Ғұлям,  Асқар  Мұхтар,  Пірімқұл  Қадиров  сияқты  т.б.  ұлт  қаламгерлерінің 
әрбір  жаңа  туындыларына  үңіле  қарап  оларды  бір-бірімен  салыстыра  отырып,  өз  пікір-
лебіздерін білдіріп отырған» [5, 126].  
Мұхтар  Әуезов  1923  жылы  Ленинград  университетінің  тарих-филология  факультетіне 
түсіп,  онда  В.В.Бартольд,  А.Н.Самойлович,  В.Щерба,  С.Обнорский,  В.Виноградов  сияқты  т.б. 
ғалымдардан дәріс алып, лекциялар тыңдайды. Әсіресе, профессор В.В.Сиповский, Р.Куллэрмен 
етене  араласып,  Абай  өмірі  мен  шығармашылығы  жайлы  ой-пікірлерін  айтып,  оларды 
қызықтыра  бастайды.  Дүние  жүзі  әдебиеттерінің  терең  сырларына  үңіліп,  көркем  әдебиеттің 
көкжиегіне  ой  көзін  тереңірек  қадап,  оның  негізгі  ерекшеліктері  мен  тамаша  сырларын  жан-
жақты  ұғына  түседі.  Әрі  сонда  алғаш  рет,  сол  университеттің  студенті  болған  Айбекпен 
танысып, олар өзара бір-біріне достық құшақ ашып, шын мәніндегі дос болып кетеді.  
Болашақ суреткер Ленинград университетін бітірісімен-ақ, 1928 жыл Ташкентке қайта 
келіп,  1928-1930  жылдары  Орта  Азия  университетінің  аспирантурасына  түседі  де,  өзбек 
зиялыларымен  шығармашылық  байланыста  болады.  Бұл  жылдары  Мұхтар  Әуезов  Ташкент 
қаласындағы белгілі ғалым Самойлович, этнограф-фольклорист Әбубәкір Диваев, сондай-ақ 
Роберт  Куллэ  сияқты  т.б.  зерттеушілермен  тығыз  қарым-қатынаста  болады.  Туысқан  өзбек 
халқы  өміріне  тереңірек  үңіліп,  Шығыстың  атақты  шайырлары  Фирдоуси,  Низами,  Науаи, 
Бабыр,  Хафиз  еңбектерімен  жете  таныса  түседі.  Орта  Азия  өңірінің  Мақтымқұлы,  Кемине, 
Тоқтағұл,  Тоғалақ  Молда,  Күнхожа,  Әжнияз,  Бердақ  сияқты  т.б.  жыр  дүлдүлдерінің  өлең 
жырларына жан-жақты көңіл аударады. Орта Азия ауыз әдебиеті үлгілеріне үлкен ықыласпен 
ден  қойып,  олардан  рухани  нәр  алады  да,  қырғыз  халық  эпосы  «Манас»  жайлы  зерттеулер 
жүргізе бастайды.  
Мұхтар  Әуезов  1922-1923,  1928-1930  жылдары  Ташкентте,  өзбек  өлкесінде  жүрген 
шағында  «Қараш-Қараш»  атты  повеске  және  Абайдың  өмірі  мен  шығармашылығына 
арналған мағлұматтарды жинап жүреді. Әрі қырғыздың «Манас» эпосы туралы материалдар 
іздеп, үлкен бір сүйіспеншілікпен зерттей бастайды. 1927 жылы жаз кезінде Жетісуға барып 
ауыз  әдебиеті  үлгілерін  жинайды.  Сонда  «Манас»  жайлы  жырлар  естіп,  көршілес  қырғыз 
халқының ауыз әдебиеті үлгілеріне ерекше ықыласпен көңіл аударады. Қырғыз манасшысы – 
Сағымбай Оразбаевтың айтуы бойынша  «Манастың» толық вариантын тауып жазып алады.