53
салыстырмалы мөлшерге дейін ұлғайды. Мұндай динамика көбінесе банктердің сыртқы
қарыздар саясатының арқасында айқындалды, өйткені ішкі жинақталған қаражат
потенциалы жеткіліксіз болып қалып отырды. 2000 – 2007 жылдар аралығында
банктердің сыртқы борыш құрылымындағы үлесі 3%-дан 46%-дан астамға дейін ұлғайды
(2-сурет). Тиісінше, міндеттемелер құрылымындағы бейрезиденттер алдындағы
міндеттемелер үлесі ішкі міндеттемелерден басым бола бастады.
2-сурет
2000-2007 жылдардағы жалпы сыртқы борыш, млрд. АҚШ доллары
Дереккөзі: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
Нақты сектор кәсіпорындарының және коммерциялық банктердің сыртқы
қарыздарымен негізделген банк жүйесіндегі өтімділіктің артық болуы банктік
кредиттеудің елеулі түрде кеңеюіне әсерін тигізді. Кредиттік дүмпу және «экономиканың
қызуын» болдырмау қажеттілігі жағдайларында ақша-кредит саясатын барабар күшейту,
сондай-ақ реттеушінің назарын қаржы ұйымдарының тәуекелдерін бақылау жұмысына
аудару қажеттілігі туындады. Осы кезеңде қаржылық тұрақтылықты сақтау проблемасы
Қазақстан үшін ғана емес, сондай-ақ әлемдік экономика үшін де ең өзекті
проблемалардың бірі болды.
2006 жылы ақша-кредит саясатын күшейту шеңберінде ең аз резервтік талаптар
тетігіне өзгерістер енгізілді. Банктің сыртқы міндеттемелері бөлігінде ең аз резервтік
талаптарды есептеу базасы елеулі түрде кеңейтілді. Мәселен, есептеуге бейрезиденттер
алдындағы міндеттемелер енгізілді, сондай-ақ резервтік активтер тізбесі өзгертілді. Осы
өзгерістерді енгізудің негізгі мақсаты банктердің сыртқы қарыздарын шектеу және банк
секторында артық өтімділікті реттеу болды.
Міндеттемелер құрылымы банктердің ішкі міндеттемелеріне және банктердің өзге
де міндеттемелеріне бөліне бастады. Банктердің ішкі міндеттемелері резиденттер
алдындағы міндеттемелер сомасы ретінде, өзге міндеттемелер – бейрезиденттер
алдындағы және резиденттік белгісіне қарамастан борыштық бағалы қағаздар бойынша
сома ретінде айқындалған еді. Ең аз резервтік талаптар көлемі он төрт күнгі кезең үшін
орташалау негізінде банк балансының белгіленген шоттары бойынша есептелді.
Сонымен қатар, мынадай ең аз резервтік талаптардың дифференциалды
нормативтері енгізілді: банктің ішкі міндеттемелері үшін 6% және өзге міндеттемелері
үшін 8%. Қағидаларға өзгерістер ең аз резервтік талаптар мөлшерінің ұлғаюына алып
келді, бұл резервтік активтердің өсуіне әкеп соқтырды.
2007 жылғы тамызда Ұлттық Банк ең аз резервтік талаптар тетігін жетілдіруді
жалғастырды. Атап айтқанда, резервтік міндеттемелер базасы қысқартылды және
13
97
0,4
45
0
20
40
60
80
100
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Сыртқы борыш
Банктердің бейрезиденттер алдындағы міндеттемелері
54
резервтік активтердің құрылымы кеңейтілді. Осы кезден бастап ең аз резервтік
талаптардың нормативтерін орындау үшін банк Ұлттық Банктегі банктің корреспонденттiк
шоттарындағы қалдықтары мен банк кассасындағы ұлттық және еркін айырбасталатын
валюталардағы қолма-қол ақша кіргізілген резервтік активтерді қалыптастырды.
Сондай-ақ мынадай ең аз резервтік талаптардың нормативтерін өзгерту
жоспарланған еді: банктің ішкі міндеттемелері бойынша 5% және өзге міндеттемелері
бойынша 10%. Алайда, бұл шешім 1 жылға кейінге қалдырылды да, сол күйінде күшіне
енген жоқ.
2007-2008 жылдардағы әлемдік қаржы дағдарысының жағымсыз дамуы
ықпалынан Қазақстан капиталдың кіруінің күрт тоқтауына, жаңа қарыздар тарту үшін
нарықтардың жабылуына тап болды. Банктерде өтімділікпен проблемалар туындады.
Банктерден депозиттердің біршама кетуі, оны қайта қаржыландыру бойынша елеулі
түрде шектелген мүмкіндіктер кезінде сыртқы борышты өтеу қажеттілігі банктердің
кредиттік белсенділігінің күрт төмендеуіне себепші болды (3-сурет).
3-сурет
Резиденттер депозиттерінің және банктердің экономикаға кредиттерінің динамикасы,
алдыңғы кезеңге %-бен
Дереккөзі: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
Тиісінше, Ұлттық Банктің 2007-2010 жылдардағы қызметі елдің қаржы секторының
тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған еді. Қысқамерзімді өтімділікті ұсыну,
банктердің Ұлттық Банк операцияларына қол жеткізуін кеңейту және пайыздық
мөлшерлемелерді төмендету шараларынан басқа, Ұлттық Банк ең аз резервтік талаптар
жөніндегі талаптарды жеңілдетті. Атап айтқанда, 2009 жылы нормативтер ішкі
міндеттемелер бойынша 1,5%-ға дейін және өзге міндеттемелер бойынша 2,5%-ға дейін
біртіндеп төмендеді. Бұл банктерге қосымша өтімділікті босатуға да мүмкіндік берді.
2011 жылы ең аз резервтік талаптар тетігі өзгеріссіз болды. Сонымен бірге,
банктерге ең аз резервтік талаптардың нормативтері 2011 жылғы мамырда ішкі
міндеттемелер бойынша 1,5%-дан 2,5%-ға дейін және өзге міндеттемелер бойынша
2,5%-дан 4,5%-ға дейін көтерілді.
2012 жыл ең аз резервтік талаптар тетігін реформалаудың келесі маңызды кезеңі
болды. 2012 жылы Ұлттық Банк ақша-кредит саясатының тиімділігін арттыру және Ұлттық
Банктің ақша нарығындағы қысқамерзімді өтімділікті реттеу мәселелеріндегі рөлін
-10,0
0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
50,0
60,0
70,0
80,0
90,0
100,0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Кредиттер
Депозиттер
