Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
88 
6-сурет. Азимуттық проекциялар 
 
 
 
Перспективсіз  азимутальді  проекциялары  жиі  қолданылатын 
проекциялар:  Постельдің  азимуттальді  тең  аралық  проекциясы  және 
Ламберттің  тең  көлемді  азимутальды  проекциясы.  Постельдің 
проекциясы  бұл  проекциялардың  қалыпты  торы  карта  орталығында 
полис  бейнесіне  ие.  Оның  меридиандары  тура  полистегі  нүктелерін 
бірдей бұрышпен тарайды. Тор бас масштабы барлық радиустарында 
сақталады  деп  құрылады.  Постельдің  проекцияларында  аудан  мен 
бұрыш  бұрмаланады.  Жалпы  Постельдің  азимутальды  проекциясы 
еркін карта орталығынан радиустары аралығынан тең болы келеді. 
Гаусс – Крюгер проекциясы 
Тең бұрышты, көлденең, цилиндрлік Картографиялық проекция – 
топографиялық  карталар  жасауға  және  триангуляция  деректерін 
өңдеуге  пайдаланылады.  Конустық  проекциялар  –  параллельдері 
концентрлік  шеңберлермен,  меридиандары  ортогональдік  түзу 
сызықтармен кескінделетін проекциялар. Бұл проекцияларда бұрмалану 
бойлыққа  байланысты  болмайды,  сондықтан  параллельдер  бойымен 
орналасқан  аудандарды  бейнелеуге  қолайлы  келеді,  сондай-ақ, 
геодезиялық проекция ретінде де қолданылады. 
Бақылау сұрақтары: 
Картографиялық  проекция  дегеніміз  не?  Оның  тарихын 
сипаттаңыз. 
Проекциялардың жіктелуі неге абйланысты жүреді? 
Цилиндрлік  прекция  дегеніміз  не?  Ол  қалай  құрылады?  Оның 
қандай түрлері картографияда кеңінен қолданылады? 
Конустык проекция дегеніміз не және ол қалай бөлінеді? 
Азимуттық проекция жайлы айтыңыз. 

 
89 
19. Картографиялық генерализация (іріктеу) 
Генерализациялау  -  жалпылау,  жалқыдан  жалпыға  логикалық 
өтуі, жалқы құбылыстарды жалпы ұстанымдарға бағындыру.  
Генерализация  деген  сөздің  аталу  тегі  (лат.  genralis  -  жалпы, 
жалпылау).  Іріктелу  (генерализовать)  геобейнелеу  іс-әрекетінің 
ажыратылмайтын  қасиеттерінің  бірегейі,  оның  алуан  түрлері  бар: 
картографиялық,  дистанциондық,  динамикалық,  автоматтық  т.б. 
Түрлері  мен  бейімделулерінің  әр  қилылығына  қарамастан,  іріктеудің 
басты мағынасы – геобейнелеудің масштабы мен атқаратын міндетіне 
орай  объектілер  мен  құбылыстардың  кейіп-кескіндері,  сипатты 
ерекшеліктері және өзара байланыстылықтары өзгермей қала береді. 
Картографиялық  генерализация  (іріктеу)  –  бұл  картаның 
масштабына,  атқаратын  міндетіне,  мазмұнына,  картографияланатын 
жер  танабының  ерекшеліктеріне  сай  бейнеленетін  объектілер  мен 
құбылыстардың  басыңқы  да  кейіпті  кескіндерін  сұрыптау,  жалпылау 
және бөлектеу. 
Картографиялық генерализация – картада бейнеленген объектілердің 
масштабына  және  қолдануына,  картаның  мазмұнына  және 
картографияланатын  аумақтың  ерекшеліктеріне  сәйкес  жалпылануы 
мен жинақталуы. 
Генерализация  –  барлық  картографиялық  көріністердің  негізгі 
қасиеттерінің  бірі.  Ол  объектіліердің  сандық  және  сапалық 
қасиеттерін жалпылау мен қоймай, кеңістікте негізгі қасиеттерін жеке 
және  жалпылай көрсетумен көрінеді.  Картографиялық  генерализациялау 
процессі  автоматтандырылуға  қиын.  Генерализацияның  факторлары 
ол  картаның  масштабы,  объекті  оқып  білуі,  картаны  графикалық 
көркемдеуі  болып  табылады.  Картада  тек  қана  қолдануға  сәйкес 
объектілер  ғана  көрсетіледі.  Басқа  объектілерді  яғни  картаның 
мазмұнына  сәйкес  емес  болса,  онда  оны  қабыл  алу  қиынға  түседі. 
Объектіні  нақты  оқып  білу  кезінде  көрініс  анық  және  түсінікті 
болады,  ал  фактылы  материалдар  аз  болған  уақытта  ол  жалпыларған, 
схемалы түрде болады. 
Іріктеудің  нәтижесінде  ықпал  ететін  басты  фактор  –  ол  карта 
масштабының  өзгеріске  ұшырауы  –  оның  ірі  масштабтылықтан  ұсақ 
масштабытылыққа айналуы. 

 
90 
Мысалы,  бастапқы  1:25000  ірі  масштабты  картадан  1:200000 
және  1:1000000  ұсақмасштабты  карталар  іріктелуі  керек  делік.  Бұл 
үшін алдын ала мынадай талдау іс-әрекеттері қажет: 
 
Көрсеткіштер 
Талдау іс-әрекеттері 
Бастапқы масштаб 
Іріктеу масштабтары 
1. Сандық масштаб 
1:25000 
1:200000 
1:1000000 
2. Атаулық масштаб 
1см-0,25 км 
1 см-2км 
1 см- 
10 км 
3. Жер бетіндегі 1 км 
қашықтыққа сәйкесті 
картадағы кесіндінің 
ұзындығы, см 
4 
0,5 
0,1 
4. Жер бетіндегі 1 км
2
 жер 
танабына сәйкесті картадағы 
ауданның мөлшері, см
2
 
(немесе мм
2
) 
16(1600) 
0,25(25) 
0,01 )1)
 
 
Тұжырым:  іріктеудің  салдары  жер  танабының  картадағы  1600 мм
2
 
тең ауданын 25 мм
2
 және 1 мм
2
 шамаларына дейін кішірейтті. 
Төменде  іріктеуден  туындаған  картографиялық  бейнелерге  тән 
сипаттамалар берілген. 
 
Бастапқы масштаб 
Іріктеу масштабтары 
1:25 000 
1:200000 
1:1 000000 
Елді мекен 
Жеке  және  көлденең  көшелер,  бақтар, 
бау-бақшалар 
барынша 
толық 
келбеттелген 
Әжептәуір 
сұрыпталы
п 
жалпыланғ
ан 
Пунсонмен ғана діттелген 
Өзен 
Енді 300м, сал өткел (алаңы 5*4м
2
, жүк 
көтергіш қабілеті 5 т), диірмен, кемежай 
айқын кескінделген 
Қос 
сызықпен 
дараланған 
Қалыңдығы  0,5  мм  дара 
сызықпен ғана діттелген 
 
Іріктелуге қажетті мынадай жағдайлар еске алынуы керек: 
– картаның  түрі.  Жалпы  географиялық  картада  жер  әлпеті,  жер 
бедері,  гидрографиялық  объектілер,  топырақтар  мен  өсімдіктер