371
10.4 сурет. Жергілікті жерді түсірудің түрлері
Жер атмосферасының шегінен биікте (Жердің жасанды
серіктерінен, орбиталық бекеттерден, ғарыш кемелерінен) жүргі-
зілетін түсіру жұмыстары ғарыштық түсірулер деп аталады.
Ғарыштық түсірулердің материалдары Жердің табиғат
байлықтарын оқып-үйрену, сонымен қатар, топографиялық шолу
карталарын жаңарту барысында қол жетуі қиын аз зерттелген
аумақтардың карталарын құру мақсатында қолданылады.
Жер бетін картаға түсіру үшін үлкен көлемді ақпараттар сақ-
тал ған жəне кейбір қасиеттері жағынан картаға жақын (шолу лы ғы,
көрнекілігі, масштабының болуы) фототүсірулер қолда ны ла ды.
Қазіргі кезеңде масштабы 1:500 ден 1:25 000ға дейінгі топогра-
фиялық сұлбалар (пландар) мен карталарды жасау қызыметін
ұшақтан немесе Жердің жасанды серіктерінен жергілікті жердің
форосуретті кескінін алуды жəне оларды өңлдеуді қамтитын
аэрофото топографиялық түсіру əдісі болып табылады.
Инженерлік міндеттерді жүзеге асыру (ірі ғимататтарды, ка-
налдарды, жолды тағы да басқа нысандарды салу) барысында
жергілікті жердің ірі телімдерін аэрофототүсіру тиімсіз болған
жағдайда, жергілікті жердің шағын бөлігінің сұлбалары (план-
дар) мен карталары жер бетінде түсіру əдісімен құрылады.
Топографиялық түсіру жұмыстарының мақсаты картаға
түсірілетін аумақ жөнінде ақпараттар беретін ұсақ масштабты
карталарды жасауға негіз болатын ірі масштабты карта құру.
Ірі масштабты карталарды құруды көздейтін топографиялық
түсіру қолда бар деректерге сүйеніп жергілікті жерді географиялық
оқып-үйрену, қосымша ақпараттар алу үшін далалық зерттеу-
372
лер жүргізу, картаның көрнекілігін, дəлдігін, мазмұнының то-
лықтығы мен мəнерлі болуын қамтамасыз ету үшін саралау нұс-
қауларын құру сыяқты кешенді жұмыстардан тұрады.
Тікелей түсіру жұмыстарын жүргізу үшін жоспарлы жəне
биіктіктік торларды қамтитын геодезиялық негіздерді дайын-
дау қажет. Ол жергілікті жерге тəн нүктелердің жоспарлы жəне
биік тіктік координаттары мен түсіру жағдайларын (ситуацияла-
рын) анықтауды көздейді. Қорытындыдайтын жұмыстарға дала-
лық түсірудің немесе фотосұлба мен фотокескіннің түпнұс қасын
қағазға сызу, есепті құжаттарды дайындау жатады.
Картаны құру үдерісін қорытындылайтын жəне ең жауапты
кезең картаның басып шығарылатын түпнұсқасын əзірлеп, оны
баспадан басып шығару болып табылады.
Дəлдіктегі төмен приборлармен жүргізілетін бұрыш
өлшеу түсіру жұмыстары. Жергілікті жерлерде дəлдіктегі
төмен
қарапайым құралдарды пайдаланып жүргізілетін түсіруге
буссольдық жəне экерлік түсіру жатады.
Буссольдық түсу барысында бағдарлайтын бұрыштарының
магниттік азимуты немесе румбысы анықталып, арақашықтықтары
əртүрлі əдіспен өлшенеді. Түсіру жұмыстарының барысында
негізінен Адрянов тұсбағдары, сирек жағдайда артилериялық
жəне туристік тұсбағдарлар қолданылады. артилериялық АК
тұсбағдарының қақпағында айналы беттің болуы бір мезет-
те бағдарлау мен затқа нысаналауды қамтамасыз етіп азимутты
анықтауды жеңілдетеді. Бөліктерге бөлінген қозғалмалы шеңбер
есептеудің дəлдігін жеңілдетеді. Қақпақты жапқанда бағдар
сызықты тежеу автоматты түрде жүргізіледі. Лимбаның бөлінуі
1-00 артилериялық бұрыш өлшемімен берілген.
Қарапайым тұсбағдардағы градустарының көрсеткіштері
бұрыштарды дəл анықтауға мүмкіндік бермейтіндіктен түсіру
жұмыстарына заман талабына сай жетілдірілген компастың
түрі – Буссольдар қолданады. Буссоль белгілі бір нүктелердің
бұрыштарын дəл өлшеуге мүмкіндік беретін градустық
көрсеткіштері бар лимба мен минуттық көрсеткіштері верньер
мен қажетті нүктелердің бұрышын анықтауға арналған нысаналы
диоптрмен қамтамасыз етілген [10.5 жəне 10.6-суреттер].
373
10.6сурет. Шмадькальдер буссолының
А– буссольдың құрылысы; Ə–диоптр
10.5 сурет. Артилериялық
құрылысы
АК тұсбағдары
Буссольдың алуан түрлі конструкциялары бар, солардың
ішінде топографиялық түсіру жұмыстарына Стефан мен
Шмалькальдердің буссольдары кеңінен қолданылады.
Стефан буссолының градустарға бөлінген сыртқы шеңберлі
лимбасы бар, əр 5 градус ұзын штрихпен, əр оныншы градус
ұзын сызықпен ерекшеленіп, араб санымен жазылады. Қажеттігі
нүктенің бұрышын анықтауға арналған.
Қада немесе жергілікті бағытты нысаналайтын сызғышы
бар. Орналасқан алидалалық екі жақ шеті лимбаға қарай көлбеу
болып келеді. Алидадада 5 минуттан 12 бөлікке бөлінген
вер ньер бар .
Егер буссольдың лимбасының градус саны нольден 360º-қа
дейін болса, ол азимуттық буссоль, егер нөлден 90º-қа дейін бол-
са,
румбалық буссоль деп аталады.
Буссольдың көмегімен қажетті нүктенің бағытын анықтау үшін
буссольды бұрып, тұсбағдардың көк тілін 0º келтіріп, солтүстікті
анықтап аламыз. Анықтаған соң, алидадаға бекітілген екі нысана-
лы диопторды пайдаланып, қажетті нүктенің көлденең бұрышын
анықтайды. Диоптор ортасында жіңішке нысаналы тесігі бар.
Тік пластинканың тесігі жіңішке жағын көздейтін тесігі үлкені
затқа бағытталады. Көздейтін диоптормен затқа бағытталған
диоптордың жіңішке қылы арқылы өтетін жазықтықты нысана-
лау жазықтығы дейміз.
Лимба буссольдың магнитті тілі бар қорапшасы бекітілген.
Қорапшаның ішінде 1º бөлінген румбалық табақша орнатылған.
