374
Ішкі лимбаның нөлдік нүктесінің диаметрі сыртқы лимбаның
0-180º сай келетіндей деңгейде орнатылады [14.6 жəне 14.7 - су-
реттер].
Верньердің 0º штрихы ортасында нүктеге бағытталған диоп-
тордың қылымен түйілісетіндей жазықтықта орналасады. Вер-
ньердің СР көрсеткіші мен диоптордың қылының түйіліскен
жазық тығын коллимациялық жазықтық дейміз.
Стефанның буссолымен азимутты анықтау төмендегі əдіспен
жүргізіледі:
– буссоль горизонталь түзу жағдайға келтіріліп, нүктеде орта-
лықтандырылады;
– содан соң, буссольды бұрап компастың магнитті тілін ішкі
лимбаның 0º -180º келтіреміз;
– солтүстік магниттік полюске бағыттап болған соң, буссоль-
ды штативке бекітіп заттық диоптордың қылын өлшегіш бағанаға
бағыттап, қажетті нүктенің магнитті азимуты болып саналатын
верньер мен сыртқы лимбаның өлшемін аламыз. Өлшеу бары-
сында төмендегі ережені сақтау қажет:
– градустың есебін бір верньермен алады. Минутын екі вер-
ньермен алып, орташа арифметикалық өлшемін шығарады.
Соңғысын алидаданың айналу орталығы сыртқы лимбаның
орталығымен сай келмеген жағдайда қолданылады.
10.7сурет. Азимутты өлшеу
барысындағы Шмалькальдер
буссольі лимбасының жағдайы
10.8-сурет. Стефан буссолі
Буссольді пайдаланып түсіру жұмысын жүргізудің негізгі
əдістері. Буссольдық түсіру барысында белгілеу, полярлық, пер-
пендикуляр жəне жарма тəсілдері қолданылады.
375
Белгілеу тəсілін түсіретін нысан қолжетімсіз болғанымен,
нысаналау сəулесі арқылы сұлбаға (планға) түсіруге мүмкіндік
беретін негізгі жүріп өтудің екі немесе үш нүктесінен көрінетін
орындарда орналасқан жағдайда қолданылады. Бұл жағдайда
қажетті нысанды бір нүктеден белгілеп, содан соң нысаналау-
ды екінші нүктеден қайталайды да, бағытталған екі бағыттың
түйліскен жерінде түсірілетін нысанның орнын белгілейді
[10.9а-сурет].
Үшінші бақылау нүктесінен нысаналаған жағдайда нысанның
орнын жоғары дəлдікте анықтауға болады. Егер үш сəуле бір-
бірімен түйліскен жағдайда үш бұрыш түзілсе,түсірілетін нысан
үш бұрыштың тура ортасында орналасады.
Полярлық əдіс түсірілетін аумақ жақсы көрінетін орын-
да орналасқан бір нүктеден қажетті нысанға дейін нысаналап,
екеуінің арақашықтықтарын өлшеуге негізделеді [10.9 ə-сурет].
10.9 сурет. Буссольдық жəне көзмөлшері түсіру жұмыстарын жүргізу
барысында белгілеу (А) жəне полярлық (Ə)тəсілді қолдану
Перпендикулярлар тəсілдері бұлақтар мен орман шоқтары
иректелген кескіндері, ірі нысандардың қоршаулары сияқты
нысандарды түсіру барысында қолданылады. Бұл нысандардың
барлығының кескіндері күрделі болуымен ерекшеленетіндіктен
олардың нақты пішінін жүріп өтетін жол мен нысанға дейінгі
арақашықтықты перпендикуляр түзу өлшеулер арқылы ғана
анықтайды. Ол үшін жүріп өтетін жол бойындағы түсіретін əр
нүктеден кескіні күрделі нысанға дейінгі аралықты өлшеп белгілі
бір масштабпен алынған сұлбаға (планға) түсіріп отырады
[10.9 а-сурет].
376
Жарма тəсілі қоршау, электр желілері сияқты жүріп өту жол-
дарына қатысты алғанда белгілі бір бұрыш түзе орналасқан түзу
сызықты телімдерді немесе желілі сызықтарды түсіру барысында
қол данылады. Жергілікті жердегі бір түзудің бойында орналасқан
көз
ге көрінетін екі нысанды (нүктені) жарма дейміз. Жүріп өту
сызы
ғының (АВ) бойында орналасқан шекарасы түзу бұрышты
бола тын түсіруді қажет ететін жарманы табуға болады [10.10-сурет].
Қажетті нүктелердің арасындағы бұрыштарды өлшеу үшін
горизонтальды жағдайға келтірілген буссольді оңға бұрып, оң
жақ бағыттағы нүктенің азимуты анықталады. Содан соң, солға
бұрып, сол жақта бағыттаған нүктенің азимуты анықталады.
Буссольмен жұмыс істеу кезінде кескінделетін аумақтың шека-
расымен сағат тілінің бағытымен жүріп өтеді. Мұндай жағдайда
бастапқы жəне соңғы нүктелердің азимутының арасындағы
белгілі бір тəуелділікті анықтайды. Мысалы, АВ түзуінің азиму-
ты А
1
, ВD түзуінікі А
2
болсын десек, оң жақта жатқан нүктенің
ішкі бұрышы
β
болады. Мұндай жағдайда А
2
=А
1
+180º-
1
β
тең. Осыған орай келесі нүктелердің бұрыштары алдында
анықталған бұрыштарының азимутына тең болады. Алдын-
да өлшенген нүктелердің азимуты мен ішкі бұрыштары белгілі
болған жағдайда, басқа нүктелердің азимуты мен ішкі бұрышын
анықтауға болады.
10.10-сурет. Көз мөлшері түсіру кезінде қолданатын перпендикулярлар
(А) жəне (Ə) жарма тəсілдері
Бірінші жəне екінші нүктенің азимутымен ішкі бұрыштарын
өлшеп алып, барлық нүктелердің азимутымен ішкі бұрыштарын
анықтауға болады.
377
Бірінші жəне екінші нүктенің аралығының азимуты 50
0
20
1
,
ішкі бұрыштары
00
1
1
89 00
β
=
,
00
1
2
113 45
β
=
,
00
1
3
83 15
β
=
,
00
1
4
74 00
β
=
үшін азимуттары мен арақашықтықтарын өлшеп, кескінін жердің
шағын бөлігінің сызбасына түсіру қажет. Буссольды экерді рулет-
каны қолданып, кескіндейтін аумақты жүріп өтеді.
Полярлық əдіспен жергілікті жердің шағын бөлігінің
кескінін құру.
Көз мөлшері түсіруі онша күрделі емес қарапайым əдістермен
2-3 адам жылдам жүргізе алады. Ол таныс емес жерлермен қозғал-
ғанда қажет. Көз мөлшері түсіру жұмыстарын оқушылар мектеп
жанындағы алаңда, туристік жорық барысында жеңіл құра алады.
Көз мөлшері түсіру жұмыстарының нəтижелерін спорттық
бағдарлауда т.б.қолданады. Оған бекітілген тұсбағдары бар
планшет, нысаналы сызғыш, өлшегіш, дала циркульі штатив,
қарындаш пайдаланылады. Арақашықтықты адымдап өлшеп,
затқа дейінгі бағытты кестетік құру арқылы планшетке түсіреді.
Далада планшетті жұмысқа дайындау. Бетінде орналасты-
рылған тығыз қағаздың оң жақ шетіне солтүстік пен оңтүстік
бағыт көрсетілген бағдар сызық сызып, үстіне 0º солтүстікке,
180º оңтүстікке сəйкес келетіндей етіп тұсбағдарды қойып, көк
(қы зыл) тілі 0º көрсеткенге дейін планшетті бұру арқылы бағдар-
лай ды. Қағаздың оңтүстік шетіне адымның сандық, атау жəне
сызық тық масштабтарын белгілейді.
Адымның масштабын есептеу. Адымның ұзындығын
анықтау үшін жер бетінен 10 метрді өлшеп алып, күнделікті
жүретін адымен біркелкі адыммен үш рет өлшеп олардың
қосындысын үшке бөлу арқылы орташа арифмитикалық жұп
адымды есептеп шығарады. Содан кейін бір жұп адымның орта-
ша ұзындығын анықтайды.
Адым есебімен алынған масштабты құру үшін сұлбаның
(планның) мысалы, 1:1000 сəйкес келетін кəдімгі сызықтық мас-
штабын тұрғызу қажет. Соның негізінде 10 жұп адым 15 метрге
сəйкес келетіндей адымның масштабы тұрғызылады.
Көз мөлшері түсіру жұмыстарының кезеңдері. Көз мөлшері
түсіру жұмыстарын көбінесе тұйықталған АВСDЕ көп бұрышын
Достарыңызбен бөлісу: | 
