96
«Екінші тыныс алу» пайда болуы əрқашан жаттықтырылу
дəрежесімен байланысты емес. Кейбір жақсы жаттыққан спортшы-
лар ешқашан бұл күйді сезінбеген. Сонымен қатар жаттықтырылу
дəрежесі төмен спортшыларда субъективті сияқты «екінші тыныс
алудың» нақты себептері де объективті байқалған.
8-кесте
«Өлі нүкте» жəне «екінші тыныс алу» күйінің кейбір
объективті белгілері
Объективті белгілері
«Өлі нүкте»
«Екінші тыныс алу»
Тыныс алу
ТЖ жиі жəне
салыстырмалы беткі
тыныс алу
тыныс жиілігі баяулайды
жəне тыныс тереңдігі
артады
О
2
пайдалану
жоғарылайды
төмендейді
Дем шығарған
ауадағы СО
2
бөліну
жоғарылайды
төмендейді
О
2
вентиляциялық
эквиваленті
жоғарылайды
төмендейді
ЖЖЖ
жоғарылайды
төмендейді
Қандағы альвеолалық
ауадағы СО
2
мөлшері
жоғарылайды
төмендейді
Қанның рН деңгейі
төмен
жоғарылайды
Тер бөліну
жоғарылайды
жоғарылайды
Тұрақты жұмыс қабілеттілік күйі
Үнемі аэробтық қуаттылықты жаттығуларды орындау
кезінде организм қызметінің тез өзгерістері жүретін кезеңнен (ба-
бына келу) соң А. Хилл тұрақты күй деп атаған кезең басталады.
Ол аз аэробтық қуаттылықты жаттығуларды орындау кезіндегі О
2
пайдалану жылдамдығын анықтай отырып, жаттығудың басында
тез өсе бастаған О
2
пайдалану жылдамдығының əрі қарай белгілі
бір деңгейде қалатынын жəне көптеген ондаған минуттар бойы
өзгеріссіз сақталатынын аңғарды. Аз қуаттылықты жаттығуларды
орындау кезінде тұрақты күй кезеңі барысында организмнің оттегіні
пайдалануы (оттектік сұраныс) жəне онымен қанағаттануы арасын-
да сандық сəйкестік бар. Сондықтан А. Хилл мұндай жаттығуларды
«шынайы» тұрақты күй жаттығуларына жатқызды. Оларды ұзақ
емес орындаудан кейінгі оттектік қарыздылық жұмыс басында пай-
да болған оттектік тапшылыққа ғана тең болады.
Неғұрлым қарқынды жүктемелерді, яғни орташа, субмаксималды
жəне максималдыға жуық аэробтық қуаттылықты жаттығулар орын-
97
дау барысында оттегі пайдалану жылдамдығының тез артуымен си-
патталатын бабына келу кезеңінен кейін ұзақтығы өте аз болса да,
бірақ біртіндеп жоғарылайтын келесі кезең басталады. Сондықтан
бұл жаттығулардағы екінші жұмыс кезеңін «шартты» тұрақты
күй ретінде белгілеуге болады. Жоғары қуаттылықты аэробтық
жаттығуларда сол жұмыс уақытындағы оттектік сұраныс пен оның
қанағаттануы арасында толық тепе-теңдік болмайды. Сондықтан
олардан кейін неғұрлым жұмыс қуаттылығы мен ұзақтығы жоғары
болған сайын, соғұрлым көп оттектік қарыз тіркеледі.
Максималды аэробтық қуаттылықты жаттығуларда бабына
келудің қысқа кезеңінен соң оттегі пайдалану ОМП (оттектік төбе)
деңгейіне жетеді жəне сондықтан оның одан əрі артуы мүмкін бол-
майды. Кейде тек жаттығудың соңына таман төмендейтін ол əрі
қарай осы деңгейде қалады. Сондықтан максималды аэробтық
қуаттылықты жаттығулардағы екінші жұмыс кезеңін «жалған»
тұрақты күй кезеңі деп атайды.
Анаэробтық қуаттылықты жаттығуларда екінші жұмыс кезе-
ңін бөліп көрсетуге болмайды, өйткені оларды орындау барысын-
да барлық уақытта оттегі пайдалану жылдамдығы тез жоғарылайды
жəне басқа да физиологиялық қызметтердің өзгерістері жүреді. Осы
мағынада анаэробтық қуаттылықты жаттығуларда тек бабына келу
кезеңі бар деп айта аламыз.
Кез келген аэробтық қуаттылықты жаттығуларды орындаудың
екінші кезеңі барысында (оттегі пайдалану жылдамдығы бойынша
анықталатын шынайы, шартты немесе жалған тұрақты күй) көптеген
жетекші физиологиялық көрсеткіштер баяулап өзгереді (29-сурет).
29-сурет. Субмаксималды аэробтық жұмыс барысында жүрек-тамыр
жүйесі қызметі («дрейф») көрсеткіштерінің өзгерістері (0-ге жұмыстың 10
минутында көрсеткіштер алынған) (Я. М. Коц бойынша)
98
Осы салыстырмалы баяу функциялық өзгерістер «дрейф»
деп аталады. Неғұрлым жаттығудың қуаттылығы артқан сайын,
соғұрлым функциялық көрсеткіштер «дрейфі» жылдамдығы жоғары
болады (30-сурет) жəне керісінше, неғұрлым жаттығу қуаттылығы
төмен болған сайын (ұзақтау болған сайын), соғұрлым «дрейф»
жылдамдығы төмен болады.
Сонымен О
2
пайдалану деңгейі ОМП-дан 50% асатын аэробтық
қуаттылықты жаттығулардың барлығында басқа барлық анаэробтық
қуаттылықты жаттығулардағы сияқты О
2
пайдалану жылдамдығы
мен басқа да көрсеткіштер бойынша қызметтері өзгермейтін күймен
сипатталатын шынайы тұрақты жұмыс кезеңін бөліп көрсетуге бол-
майды.
Мұндай үлкен аэробтық қуаттылықты жаттығулар үшін негізгі
жұмыс кезеңін псевдо немесе жалған (квази) тұрақты күй неме-
се баяу функциялық өзгерістер («дрейф») жүретін кезең ретінде
қарастыруға болады. Осы өзгерістердің көпшілігі жұмыс барысында
қажу үдерісі дами отырып, сол жүктемені орындауға организмнің
бейімделуінің күрделі динамикасын көрсетеді.
30-сурет. Орындалатын жүктеме қуаттылығымен ЖЖЖ «дрейф»
жылдамдығы мен өлшемінің (амплитудасы) байланысы (Я. М. Коц
бойынша)
Организмнің квази тұрақты күйі кезеңінде жүрек-тамыр,
тыныс алу, жүйке-бұлшық ет, эндокриндік жəне т.б. жүйелер
