99
қызметінің біртіндеп қайта құрылулары жүреді. Осы кезең бары-
сында систолалық көлем баяу төмендейді, бірақ ЖЖЖ өтемелі
жоғарылайды, сондықтан жүректің минуттық қан көлемі өзгеріссіз
қалады (29-суретті қараңыз). Қан айналымдағы қан көлемі
төмендейді, содан соң біртіндеп, бірақ толық емес қалпына келеді.
Жылу шығарудың күшеюіне əкелетін тері қан айналысының ар-
туымен қан айналысының қайта таратылуы жүреді. Осы жəне т.б.
жылу реттеуші қайта құрылуларға қарамастан дене температура-
сы үздіксіз (толассыз) жоғарылайды. Квази тұрақты күй кезеңінде
сонымен қоса артериялық, əсіресе, систолалық қан қысымы үнемі
өзгеріп отырады.
Жаттығуды орындау үдерісінде барлық уақытта тыныс жиілігі
сияқты тыныс тереңдігінің де есебінен ӨВ жоғарылайды. Оттегі
бойынша альвеолалық-артериялық айырмашылық өседі. СО
2
парциалдық кернеуі мен артериялық қанның рН төмендеу тенден-
циясы байқалады. Салыстырмалы өзгеріссіз жүректің минуттық
қан көлемінде О
2
пайдалану жылдамдығының біраз жоғарылауын
қамтамасыз ететін, ал жүректің минуттық қан көлемінің төмендеу
тенденциясы кезінде салыстырмалы О
2
пайдалану жылдамдығын
тұрақты ұстайтын АВА-О
2
біртіндеп артады.
Жұмысты аэробтық қамтамасыздандыруға қатысатын тотығуға
ұшырайтын майлар үлесінің артуын жəне сəйкесінше, көмірсу
үлесінің кемуін көрсететін тыныс коэффиценті квази тұрақты күй
кезеңі барысында біртіндеп төмендейді.
Жаттығуды орындау үдерісінде бұлшық еттің жұлын мотонейрон-
дары импульсациясының күшеюін айғақтайтын олардың электрлік
белсенділігі үздіксіз өседі. Бұл күшею бұлшық еттің қажуын өтеу
үшін жаңа қозғалыс бірліктері (ҚБ) рекрутирлеу үдерісін көрсетеді.
Мұндай қажу белсенді ҚБ бұлшық ет талшықтарының жиырылу
қабілетінің біртіндеп төмендеуімен аяқталады.
Жаттығуды орындау барысында ішкі секреция бездері
кейбіреулерінің қызметі күшейсе, басқаларының қызметі əлсірейді.
Соның ішінде қандағы адреналин жəне норадреналин мөлшерінің
жоғарылауымен көрінетін симпатикалық-адреналдық жүйенің
белсенділігі өседі.
Қозғалыс жəне вегетативтік қызметтердің реттелуін жəне осы
қызмет күйінің өзгерістерін жүзеге асыратын жүйелер белсенділігі-
нің біртіндеп күшеюінің көрінісі жаттығуды жалғастыру шамасы
100
бойынша жүктеме ауырлығын үздіксіз жоғарылатуды субъективті
сезіну болып табылады.
Квази тұрақты күй жаттығуларына орындалатын жаттығулар
қуаттылығының жоғарылауына орай мөлшері өсіп отыратын оттектік
қарыздылықтың болуы тəн. Бұл жаттығулардың физиологиялық си-
паттамасы ретінде квазитұрақты күй кезеңінің басында (көбіне, 5-10
минутта) тіркелетін көрсеткіштер қолданылады.
101
V ТАРАУ
СПОРТШЫЛАР ҚАЖУЫНЫҢ ЖƏНЕ ҚАЛПЫНА
КЕЛУІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қажу түсінігі
Қажу үдерісі – дене жұмысын орындау кезеңінде түрлі мүшелер,
жүйелер жəне тұтас организмде жүретін ақыр аяғында оны
жалғастырудың мүмкін болмауына əкелетін өзгерістер жиынтығы.
Қажу күйі жұмыс əсерінен шаршауды субъективті сезінумен көріне-
тін жұмысқа қабілеттіліктің уақытша төмендеуімен сипатталады.
Адам қажу күйінде қажетті жұмыс қарқындылығы деңгейін жəне
(немесе) сапасын (орындау техникасын) ұстап тұруға мүмкіндігі
жетпейді немесе оны жалғастырудан бас тартуға тура келеді.
Қажу – жұмыс салдарынан жəне қайта қалыптасу үдерістерінің
жеткіліксіздігінен туатын жағдай. Ол жұмысқа қабілеттіліктің
төмендеуі реттеуші механизмдер мен жүйелердің, мүшелердің өзара
əрекеттестігінің бұзылуы жəне шаршау түйсігі арқылы сипатталады.
Қажу жұмыс кезінде организмді əлсіретпеу жəне оны əсіресе,
стрестен сақтау əрекеттерін жасайды. Сонымен бірге ол организмнің
қосалқы мүмкіндіктерін іске қосып, жұмысқа қабілеттілікті көтеретін
қайта қалыптастыру үдерістеріне аса зор ықпалын тигізеді.
Қажу күштің жəне төзімділіктің азаюымен, қозғалыс
координациясының төмендеуімен, сол бір жұмысты орындау
кезінде жұмсалатын энергияның артуымен, ақпаратты қайта өңдеу
жылдамдығының баяулауымен, естің (зерденің) төмендеуімен жəне
зейіннің шашырауымен, т.с.с. көрінеді. Қажу критерийі жұмыстың
сандық жəне сапалық көрсеткіштерінің, сонымен қатар жұмыс
кезіндегі дене қызметінің немесе арнайы қойылатын сынақтарға
(тест) жауап берудегі өзгерістер болып табылады.
Кез келген жұмыс түрінде қажудың алдын алудың тиімді тəсілі
еңбек мотивациясын жəне дене дайындығын жоғарылату болып са-
налады.
Шаршау – ұзақ немесе қарқынды жұмыс кезінде туындайтын
физикалық, биохимиялық жəне психофизиологиялық қызметтер
өзгерістерінің жиынтығымен көрінетін қажуды субъективті сезіну.
102
Сол бір жүктемеге туындаған қажудың тереңдігі белгілі
бір жұмыс түріне бейімделу мен спортшының жаттықтырылу
дəрежесіне, физикалық пен психикалық күйіне, мотивация жəне
жүйке-эмоциялық абыржу деңгейіне байланысты. Дене еңбегінде,
кез келген ауырлықта (қарқындылықта) орындалатын жаттығуларда,
сонымен қатар ой еңбегінде қажу дəрежесі жалпы дене жұмыс
қабілеттілігінің деңгейі төмен болған сайын жоғары болады.
Қажу локализациясы (жинақталуы) жəне механизмдері
Сипаты мен қуаттылығы бойынша əртүрлі жаттығуларды орын-
дауда физиологиялық жүйелердің қатысу деңгейі бірдей емес.
Кез келген жаттығуды орындау кезінде қызметтік мүмкіндіктері
адамның сол жаттығуды қажетті қарқындылық пен (немесе)
сапа деңгейінде орындау қабілетін анықтайтын негізгі жетекші
жүйелерді бөліп көрсетуге болады. Бұл жүйелердің олардың макси-
малды мүмкіндіктеріне қатысты жүктелу дəрежесі сол жаттығуды
орындаудың шекті ұзақтығы мен (немесе) сапасын анықтап қана
қоймай, яғни қажу күйінің туындау кезеңін анықтайды. Сонымен,
жетекші жүйелердің қызметтік мүмкіндіктері сол жаттығудың орын-
далу қарқындылығын, шекті ұзақтығын жəне (немесе) сапасын
анықтап қана қоймай əрі лимиттейді.
Əртүрлі жаттығуларды орындау кезінде қажу себептері əркелкі
болады. Қажудың негізгі себептерін қарастыру екі негізгі түсінікпен
байланысты. 1-түсінік – қажу локализациясы (жинақталуы), яғни сол
жетекші жүйелердің (немесе жүйенің) функциялық өзгерістері қажу
күйінің туындауын анықтайды. 2-түсінік – қажу механизмдері, яғни
жетекші физиологиялық жүйелер қызметіндегі сол нақты өзгерістер
қажудың дамуын негіздейді.
Қажудың жинақталуы бойынша кез келген жаттығудың орында-
луын қамтамасыз ететін жүйелердің:
1. Реттеуші жүйелер – орталық жүйке жүйесі, вегетативтік жүйке
жүйесі жəне гормондық-гуморалдық жүйе;
2. Бұлшық ет əрекетін вегетативтік қамтамасыз ету жүйелері –
тыныс алу, қан жəне қан айналу жүйелері;
3. Орындаушы жүйе – қозғалыс (перифериялық немесе шеткі
жүйке-бұлшық ет) аппараты сияқты 3 негізгі тобын қарастыруға бо-
лады.
Достарыңызбен бөлісу: | 
