Қазақстан республикасы ғылым және білім министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
38 
сөйлеумен,  оқумен  ұштастыра  білудің  мәні  зор.  Тіл  білімі  мамандарының 
айтуынша [42], дыбыс ырғағы бір секунд ішіндегі дірілдің мөлшеріне, дірілдің 
қарқынына  байланысты.  Бір  секунд  ішінде  кем  дегенде  16  рет,  көп  дегенде 
20000  рет  дірілдің  нәтижесінде  болған  дыбыс  қана  құлаққа  естіледі.  Дыбыс 
қарқыны  жиілеген,  көбейген  сайын  дыбыс  жіңішке  шығады  да,  керісінше, 
дыбыс күші азайған сайын дыбыс жуан шығады.  
Сөйтіп,  оқығанда  өзіне  күш  түсірмей,  тыңдаушыны  да  жалықтырмау 
үшін  дауысты  бірде  баяулатып,  дауыс  ырғағын  үнемі  алмастыра  отырып  оқу 
қажет.  Өйткені  бұлай  оқу  дауысқа  ерекше  ажар  береді.  Бірақ  дауысты  құр 
құбылту  мақсат  емес,  ол  мәтін  табиғатымен  үйлескенде  ғана  күткен  нәтижеге 
жеткізіп, терең мәнге, мағынаға ие болады. 
Дауыс  алмасуын  бақылату  аса  қиындық  келтірмейді.  Ол  үшін  балаларға 
үнтаспаға  лайықтап    жазып  алынған  мәтінді  тыңдатып,  қадағалатуға  болады. 
Алдымен  жеке  сөйлем,  содан  кейін  шағын  мәтінді  оқытып,  дауыстың  бірде 
көтеріңкі,  бірде  төмен,  бірде  жылдам,  бірде  баяулауын  аңғартуға  болады.  Бұл 
тәсіл  балалардың  тыңдау,  есту  қабілетін  арттырады,  оларды  сезімталдыққа 
баулиды. 
Өлең, әңгіме тілінде синонимдердің болуы мен оны қайталап айтушының 
(тәрбиеші  не  мәтінді  қайталап  айтушының)  дұрыс  қолдануы  тілді  ақпарат 
құралы етіп қана қоймайды, сонымен бірге айтып отырған нәрсесіне қатынасын 
көрсететін  құрал  да  болып  табылады.  Демек,  баланың  өзгенің  сөзінен  оның 
мәнерлілігін  сезінуі  және  өз  сезімін  өз  сөзі  арқылы  білдіру  қабілетінің  дамуы 
мәтінде  қайталама  сөздердің,  синонимдердің  қаншалықты  тартымды 
берілгеніне де байланысты болады. Мысалы, ақын Қадыр Мырза Әлінің « Кімге 
не  жарасады?»  атты  төмендегі  өлеңінде  сұраулы  етістік  6  рет  қайталанған. 
Орысша  сөйлеп  келген  бала  да  осы  өлеңді  диалогқа  салып  қайталаудан  соң, 
«жарасады» сөзінің мағынасын еске жақсы сақтайды. Тіпті түсінікті болу үшін 
өлең  соңында  «Бізге  не  жарасады?»  деп  сұрақ  қойып,  өлең  идеясы  түйінін 
шығарамыз. Қазақ тілінде анықтауыштық мағынаны жеткізетін –ған,-ген, -қан,-
кен  жұрнағын  балаға  қабылдатуда  да  бұл  шығарманың  маңызы  зор.  Бала  осы  
өлеңді ойынға сала отырып, ойлап сөз тіркесін құрастыра алады.  
Өлең мәтіні:            
– Шегірткеге не жарасады? 
– Секірген, 
– Крокодилге не жарасады? 
– Кекірген. 
– Құланға  не жарасады? 
– Пысқырған. 
– Жыланға  не жарасады? 
– Ысқырған. 
– Ақ тауыққа не жарасады? 
– Шоқыған. 
– Ақылдыға не жарасады? 
– Оқыған. 

 
39 
Есімшелі тіркестерді меңгергендігімен шектеліп қоймай, кейбір ойы озық 
балалар:  –  «Батырға  не  жарасады?»  –  «Сұлуға  не  жарасады?»  –  «Білімдіге  не 
жарасады?» –, Сыпайыға не жарасады? Ақынның келесі бір өлеңінде «Қандай?» 
деген сұраулық шылау өлең жолы сайын қайталанып келеді де, соған қатысты  
туынды сын  есімдермен таң қалу  сезімі жеткізіледі. Өлең тақырыбы:  «Қайдан 
болсын?»  деп  алынған.  Өлеңді  жаттатып,  содан  кейін  талдау  жұмысы 
жүргізілсе, бала бау-бақшада отырғандай рахатқа бата алады. Тақырыбына орай 
өлеңді  қыс  мезгілінде  жаттатқан  әсерлі  шықпақ.  Қыста  баланың  жазды 
сағынатыны ескеріледі.  
– Қарбыз қандай? 
   Қауын қандай? 
   Жейсің –пай-пай! –сағынғандай. 
 
– Шие қандай? 
   Алша қандай? 
   Жейсің әсте , сағынғандай. 
 
– Алмұрт қандай? 
   Алма қандай? 
   Түк жоқ – жылан жалағандай. 
– Құрмаң болсын, 
   Айваң болсын; 
   Бірақ , шіркін, қайдан болсын: 
 
   Төбелеспей, 
   Жағаласпай, 
   Доспен бөліп жеген астай. 
                        (Қадыр Мырза Әли) 
Сөздің эмоциялық бояуын балалар жалпы тілді үйренген кезден-ақ сезіне 
бастайды. Оларға әсіресе ырғақтың мәнерлігі түсінікті қабылданады. Бір сөзді 
де түсінбей тұрып, бала үлкендердің сөзінен еркелету, құптау, жекіру, ашулану 
ырғақтарын (жауап ретінде ол күлімсірейді, өкпелеп ернін жымқырады немесе 
жылайды) қатесіз ажырата біледі. Эмоцияны білдіретін лексикальқ құралды да 
бала  тез  меңгеред  (мысалы,  синоним  сөздердегі  эмоционалдық  құбылудың 
айырмашылығын:  жеші,  жей-ғой,  қане  аса;
  Ә
лди-әлди  —  ұйықтай  ғойшы  — 
болды,  ұйықта).  Сөздің  ауыспалы  мағынада  дұрыс  қолданылуын  (пай-пай!  –
сағынғандай,  жылан  жалағандай)  және  грамматикалық  құралдың  айқындығын 
(құрмаң,  айваң...)  баланың  кішкентайынан-ақ  меңгеруі  мүмкін,  бірақ  ол  үшін 
осындай өлең шығармаларды арнайы қолдану керек. 
Мысалы, баланың бастапқыда қажетті сөздердің барлығын дайындықсыз 
үлкендер  айтқан  дәл  мағынасында  түсінетіндігі  белгілі:  «Айналайын, 
теледидардан шаршамадың ба, көзіңнің майын тауыстың ғой» дейді әжесі алты 
жастағы немересіне. Әже, менің  көзімде  май  жоқ» деп  жауап береді  немересі. 
Енді  бірде  әжесі  Айдананы  «Ақылы  өзінің  бес  қап!»  деп  еркелетеді.  «Бес  қап 
менің басыма қалай сыяды, әже? деп таңғалыпты Айдана! 

 
40 
Міне,  осы  мысалдардан  мектепке  дейінгі  балаға  үлкендер  атынан 
айтылатын  тұрақты  тіркестердің  беретін  ауыс  мағыналарын  түсіндіру  қажет 
екендігі байқалады. 
Сөздің,  тіркестің  мәнерлігіне  бейімділікті  сәбидің  жас  шағынан 
тәрбиелеуге болады. Балалық шақта түсінген сөздің мәнерлілігін сезіну қабілеті 
есейгенде поэзияның, көркем сөздің, сұлулығын терең түсінуге, сол сұлулықтан 
ләззат алуға мүмкіндік береді. 
Баланы  мәнерлі  сөзді  қабылдауға  үйреткендей,  сөздің  мән-мағынасын 
түсінуге де үйрету керек: сөйлеу үстінде сезімді білдіретін үлгілерді көрсетіп, 
бұл сезімнің балаға жетуіне, оған жауап беретіндей сезім туғызуына қамқорльқ 
жасау қажет. 
Егер балада тілдік дыбыстардың қолданылу нормасын сөйлеу барысында 
есте сақтау қабілеті пайда болса, олардың үйлесімділігі (синтагматика), бірінің  
орнын  бірі  алмастыратын  (парадигматика)  мүмкіндігін  және  әр  түрлі  сөйлеу 
жағдайында  (стилистика)  сөздердің  орынды  колданылуын  есте  сақтаса,  бала 
ана тілін де өзге тілді де жақсы үйренеді 
«Адамның  осынау  есте  сақтау  қабілеті,  әдетте  әдеби  сөздердің 
үйлесімділігі  —  морфемалар,  сөздер,  сөз  тіркестері  ретінде  пайдаланылады, 
оны  тілсіз  немесе,  тілді  сезімталдық  деп  атайды.  Лексиканы  меңгерудің  негізі 
болып  саналатын  бала  сезімінің  қалай  дамып  отыратындығын  түсіну  үшін, 
оның туынды негіздегі сөздерді қалай ұғатындығын бақылау керек. 
 Аса көп күш жұмсамай бала синтаксисті, ең алдымен — сөзді өзгертетін 
морфемаларды  (зат  есімнің  сын  есімді,  етістіктердің  жалғауларын  және  жаңа 
түр  жасайтын  жұрнақтарды)  меңгереді.  «Сіз  байқайсыз  ба...,-  деді  
К.  Д.  Ушинский,  -  бала  өзіне  таныс  емес  сөзді  (естісімен)  көбіне  оны  дұрыс 
септеп, жіктеп, басқа сөзбен байланыстыра бастайды...». «... Егер бала ана тілін 
үйрене  отырып,  халыққа  тіл  жасауға  мүмкіндік  берген  творчестволык  күш-
қуаттың сол бір бөлшегін  меңгермесе, бұлай болуы (мүлдем жана лексикалық 
мағынасы  бар  сөз  үшін  дұрыс  грамматикалық  форманы  осылай  оңай  табу) 
мүмкін  бе?  Балаға  ана  тілді  жақсы  үйренуіне  және  сөйлегенде  кең  көсілуіне 
мүмкіндік  беретін  «жұмысшы  механизмі»  есте  сақтау  болып  табылады,  есте 
сақтау - тіл сезімін дамытудағы негізгі құрал. [43] 
Б.В.  Беляев  ана  тілінің  «сезім  дәрежесінде»  игерілетіндігін  дәлелмен 
негіздеді,  өйткені  «сезім  кез  келген  психикалық  әрекеттің  негізін    жасайды». 
Ана  тілінің  лексикалық  және  грамматикалық  мағынасын  адам  оны  түсінуден 
әлдеқайда  бұрын  сезінеді,  өз  сезіміне  ой  жүгірту  тілді  ішкі  сезім  арқылы 
меңгергеннен  кейін  ғана  мүмкін  болады.  Адамның  тілді  жақсы  немесе  нашар 
білуі,  өз  сөзіне  ой  жүгірте  ала  ма,  жоқ  па  соған  байланысты  емес,  оның  сөзді 
ішкі  сезім  арқылы  қаншалықты  терең  және  дұрыс  ойлау  дәрежесінде  емес, 
сезім  деңгейінде  үйренгендігіне  байланысты»  [44].  Ана  тілінің  даму 
барысындағы  осы  заңдылықтарды  қазақ  тіліне  оқытуда  да  негіз  етуге  болады. 
Ш.А.  Амоношвилидің  бала  тілді  ұқсын-ұқпасын,  ести  беруін  қамтамасыз  ету 
түбінде  бір  нәтижеге  жеткізетінін  айтуы  құптарлық.  Қазақ  балаларының  орыс 
тілін  қай  жаста  да  меңгеріп  шығып  жатқандығы  –  айналасындағы  ақпарат 
құралдарының және адамдардың сол тілдегі мәліметтері негізінде болып отыр.