Оқулық «Білім беруді дамытудың федералды институты»

 
қаріптер тұтас мәтіндерді теру үшін пайдаланылмайды. 
Сондай-ақ  атауларға  арналған  мен  ерекшелейтін  қаріптерді 
ажыратуға болады – бұл, әдетте, мәтіндік гарнитураның ішіндегі арнайы 
жазулар (курсив, жартылай қалың және т.б.). 
Атауларға арналған қаріптері қанықтылық, тығыздық немесе еніне 
байланысты тұтас мәтіндерді теру үшін жарамайды. 
Ерекшелейтін  қаріптерді  де  тұтас  мәтіндерді  теру  үшін 
пайдаланылмайды.  Айналдыраулар  мәтіннің  кейбір  бөлігін  бөліп 
көрсетуге жақсы, бірақ негізгі жиынға тән емес. 
Мәтіндік қаріптер де өз кезегінде үш топқа бөлінеді (стилі мен пайда 
болу  кезеңіне  қарай):  антиква,  кесек  (мысырлық)  және  кесілген 
(гротескалық). 
Антиква.  Оны  классикалық  (ренессанстық),  жаңа  (классицистік) 
және өтпелі антиква деп бөледі. 
Классикалық  (ренессанстық)  антиква  XV  соңында  және  XVI 
ғасырдың басында Италияда пайда болды. Ол сипатталады: негізгі және 
қосалқы  сызықтар  арасындағы  қалыпты  контраст,  нысандардың 
ашықтығы,  дөңгелектенген  белгілердің  көлбеу  осьтері,  асимметриялы 
дөңгелектелген керткен таңбалар. 
Жаңа  (классицистикалық)  антикваның  келесі  сипаттамалық 
ерекшеліктері  бар:  негізгі  және  қосалқы  сызықтар  арасындағы  үлкен 
контраст,  сопақшалардың  тік  осі,  белгілердің  жабық  формалары, 
қосылыстық  сызықтар  мен  керткен  таңбалар  (дөңгелектенулерсіз) 
шашты сызықтарына дейін кішірейтілгені, дөңгелек тамшылар. 
Атауынан  көрініп  тұрғандай,  өтпелі  антиква  көне  антикваның 
жаңаға  ауысу  кезеңі  болып  табылады.  Сипаттамалық  ерекшеліктері: 
үлкен 
контраст, 
сопақшалардың 
тік 
осьтері, 
дөңгелектенген 
симметриялық  керткен  таңбалар  және  жартылай  жабық  белгілер 
нысандары (2.12-сурет). 
AБCDEFGHJKMOPQRSYZ 
aбcdefghj kmopqrsyz 
 
Сур. 2.12 Ауыспалы антиква 
 
Clarendon Type 
 
сур. 2.13. Кларендон 
 
 
 
 
 
41 

 
 
Кесек (мысырлық) қаріптері. Олар XIX ғасырдың басында Англияда 
пайда  болды  және  бастапқыда  негізгі  бетке  арналған  қаріптер  ретінде 
қолданылды, бірақ XX ғасырда газет терудің мәтіндік қаріптері ретінде 
танымал  болды.  Осы  қаріптерде,  барлық  сызықтартар,  соның  ішінде 
керткен таңбалар да, көрнекі қалыңдығы бойынша теңдестірілген. 
Кесек  қаріптерді  екі  топқа  бөлуге  болады:  формасы  бойынша 
антикваға жақындатылған және гротескке жақындатылған. 
Кесек  қаріптер,  формасы  бойынша  антикваға  жақындатылған 
(кларендондар),  олар,  негізгі  және  қосалқы  сызықтар  арасындағы 
айырмашылығы  жойылған  классикалық  антикваға  ұқсайды,.  Мұндай 
қаріптерге  симметриялы  дөңгелектелген  керткен  таңбалар,  жабық 
немесе  жартылай  жабық  формалар,  сопақшалардың  тік  осьтері  тән,  ал 
тамшылар  мен  ұштағы  элементтері  формасы  бойынша  классикалық 
антикваға жақын (2.13-сурет). 
Кесек  қаріптер,  конструкциясы  бойынша  гротескке  жақындатылған, 
олар, әртүрлі гротескілер кең таралған кезде, XX ғасырда пайда болды. 
Пішіні  бойынша  мұндай  қаріп  керткен  таңбалары  бар  гротескке 
ұқсайды.  Сипаттамалық  ерекшеліктері:  негізгі  және  қосалқы  сызықтар 
арасындағы  шағын  контраст  (немесе  мүлдем  жоқ),  тікбұрышты 
пішіндегі  және  негізгі  сызықтар  сияқты  бірдей  қалыңдықты, 
дөңгелектелулерсіз дерлік керткен таңбалар (2.14-сурет). 
 Кесілген  қаріптер  (гротесктер).  Олар  –  кертіктері  жоқ  қаріптер  және 
негізгі және қосалқы сызықтар арасындағы айтарлықтай контраст. 
 
AБCDEFJKMNOPQRSVXEZ 
a
бcdefghj klmnopqrst 
AБCDEFJKMNOPQRSVXE
Z 
aбcdef qfhj kl mnopqrst 
AБCDEFIKMNOPQ 
aбcdef ghjklmno 
 
Сурет. 2.14. Қазіргі заманғы кесек қаріптер 
 
   42 

 
 
 
Гротеск үш топқа бөлінеді: ескі, жаңа және геометриялық. 
Ескі  гротесктер  XIX  ғасырда  және  XX  ғасырдың  басында  пайда 
болды.  Өзіндік  ерекшеліктері:  біршама  көнелілік  және  қате  пішіндер; 
ашық, жабық болуы мүмкін, дөрекі. 
Жаңа  гротесктер  шамамен  XX  ғасырдың  ортасында  Швейцарияда 
пайда болды. Өзіндік ерекшеліктері: белгілер енінің біркелкілігі, жабық 
формалар және іс жүзінде сызықтар арасындағы контрасттың жоқтығы. 
Геометриялық 
гротесктер 
1920 
және 
1930 
жылдарда 
конструктивизм 
аясында 
Германияда 
пайда 
болды. 
Өзіндік 
ерекшеліктері:  қарапайым  геометриялық  пішіндер,  доғалар  мен 
сызықтардан тұратындай көрінетін пішіндер. 
Ағылшын  тіліндегі  әдебиетте  жиі  мәтіндік  қаріптерді  керткен 
таңбалары  бар  қаріптерге  (Serif),  антиква  және  кесек  қаріптер  сияқты, 
сондай-ақ гротесктер жататын, керткен таңбалары жоқ қаріптерге (Sans 
Serif) бөлуге болады. Кейде мұндай белгілер гарнитураның атына кіреді, 
мысалы Lucida Sans. 
Тарихи  қаріптерге  арналған  басқа  да  стилизациялар,  сондай-ақ 
дәстүрлі  емес  сызбалардың  қазіргі  заманғы  қаріптері  акциденттік 
қаріптерге жатқызылуы мүмкін. 
 
                              
БЕТТЕУ 
 
Қаріп  пен  беттеуге  қойылатын  талаптардың  екі  түрі  бар: 
эргономикалық,  яғни  түсініктік  және  оқуға  қабілеттілік  талаптары, 
сондай-ақ  белгіленген  қаріптік  пен  кітаптық  мәдениетіне  байланысты 
эстетикалық  талаптар.  Эргономикалық  талаптар  үлкен  көлемдегі 
мәтіндері  бар  (брошюралар,  кітаптар,  техникалық  құжаттар,  мәтіндік 
жарнамалық брошюралар және т.б.) барлық басылымдар үшін бірдей. 
Қаріптің  түрі.  Негізгі  ретінде  тек  түзу  жазбаны  пайдалану 
ұсынылады.  Курсивтік  (көлбеу)  жазбалардың  қаріптері  жеке  сөздерді 
немесе сөз тіркестерін ерекшелеу үшін ғана пайдаланылуы мүмкін, және 
орынды мөлшерде. Дәстүр бойынша, курсивті жазба келесі жағдайларда 
ерекшелеу үшін қолданылады: 
•  кітаптардың атаулары; 
•  өнер туындылары, музыкалық шығармалар атаулары; 
•  фильмдер,  пьесалар  және  теледидар  бағдарламаларының 
атаулары; 
•  газеттер мен журналдардың атаулары; 
•  мәтінде  бірінші  рет  айтылған  кезде  терминдер,  соның  ішінде 
техникалық: 
•  сөйлемнің бөлігі болып табылатын анықтауыштар; 
•  пароходтар мен ұшақтардың жалқы атаулары; 
•  өздері өздерін көрсететін жеке әріптер; 
 
 
 
43 
2.2.