595
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
Екінші деңгейлі банктерде тәуекел-менеджментті жетілдіру жолдары
Сакеш Е.Д.
Алматы экономика және статистика академиясы
E-mail: Sakesh_e
@mail.ru
Банк қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына, яғни
оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің уақытылы қайтарылмауы
банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер несиелік тәуекелді басқару
шараларымен уақытылы айналысып отыруға тиіс. Тәуекел – кез келген өндірушінің,
соның ішінде банктің болжаусыз, қолайсыз жағдайлардың салдарынан зиян шегуін
сипаттайды. Тәуекел банктің берген несиелері бойынша төлемсіздік туындаған
жағдайларда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда, жалпы міндеттемелері бойынша
жауап беру мүмкіндігі азайған жағдайларда пайдасынан айырылып қалу ықтималдығын
бейнелейді. Дей тұрғанмен, қаншалықты тәуекел деңгейі төмен болса, соғұрлым банктің
жоғары мөлшерде пайда табуы да мүмкін емес болады. Сондықтан да кез келген кәсіпкер,
соның ішінде банк менеджерлері басқару шешімдерін қабылдау барысында табыс пен
тәуекел деңгейінің оңтайлы қатынасына мән беруге тиіс [1, 435 б.].
Тәуекел бұл банктің өз ресурстарының бір бөлігін жоғалту, белгілі бір
қаржылық операцияны жүргізу барысында көзделмеген қосымша шығын шығару немесе
табысты толық ала алмау қаупі.Тәуекелдің сандық көрсеткіші ретінде мөлшері жасалатын
шараның қауіптілігі деңгейін көрсететін банктің шығыны мен тәуекел саласындағы
стратегияның сапасы алынады. Кірістің кіруін банк қызметкерлері қауіпті әрекеттің
мүмкін салдары ретінде қарастырмайды. Тәуекел мен шығын, бір жағынан, табыс табу
мүмкіндігіне қарама қайшы қойылады, екінші жағынан кірістің пайда болу табиғаты қауіп
табиғатынан өзгеше. Дұрыс басқара білгенде әжептәуір табыс әкелетін несие
операциялары банк ісінде айрықша орын алады. Сондықтан, басқару көп жағдайда банк
қызметінің тиімділігін анықтайтын несие тәуекелі, негізгі банк тәуекелі болып табылады.
Несие тәуекелі, ең бірінші кезекте қаржы ресурстарын басқарумен байланысты
экономикалық тәуекел болып табылады. Алайда, экономикалық тәуекелдің басқа
түрлеріне қарағанда, оның өзіндік ерекшелігі – ол несие мен қарызды қабылдап алатын
несие қозғалысымен байланыстылығы.
Банк несие операцияларын өзінде бар ақша қаражатын орналастыру кезінде
ғана емес, осындай қаржы көздерін құрау үшін де жасайды. Банктер белсенді операциялар
жасап, несие алушыларға несиелер береді де, өздерінің борышкерлерінен несиені
қайтарып алып, пассивті операциялар жүргізеді. Бұл жағдайда, банк өзі банкаралық нарық
пен орталық банктен алатын қарызымен қоса, жеке салымшылар мен кәсіпорындарын
сақтаудағы және есеп айырысу үшін қолданылатын есептік, ағымдағы, депозиттік және
басқа да есепшоттардағы есептерінен ақшалай қаржы да тартады. Ақша тартудың мұндай
түрі де қайтарылым принципіне, жеделдікке, ақылы және еріктілікпен болуына
байланысты несиелік сипатқа ие, ал банк бұл жерде өз клиенттеріне борышкер ретінде
қарастырылады.
Бүгінгі таңда коммерциялық банктер бәсекелестікте үстем болуы үшін
қатынастың жаңа құралдарына, бизнес процесінің жетілдірілген технологиясына және
соған сәйкес бағдарламалармен қамтамасыз етілуі тиіс. Экономикалық процестерді талдау
және болжау методологиясы белсенді дамығанына қарамастан әлі де банк несие тәуекелін
болжаудың тиімді әдістері, оның ішінде кез келген несие құрылымындағы тіпті арнайы
дайындықтан өтпеген маман практика жүзінде қолдана алатындай тиімді әдістер
жетімсіздігі байқалуда. Бұл жерде әңгіме, көп материалдық және интеллектуалдық
шығынды қажет етпейтін, бірақ сонымен бірге бір мезетте коммерциялық банктегі
596
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
жиынтық несие тәуекелін болжайтын тиімді құралы ретінде әдістер мен әдістемелер
туралы болып тұр.
Несие тәуекелінің банк мекемелері қызметінде кездесетін жалпылама
көрсеткіштерінің бірі – берілген несиенің жиынтық көлеміндегі қайтару мерзімі өткен
несие қарызының үлес салмағы. Соңғы жылдардағы Қазақстандық банкілердің және ТМД
елдерінің банкілерінің қызметінің қорытындысы – олардың несие қоржындарында
қайтару мерзімі кешіктірілген күмәнді несиелердің мөлшері дамыған батыс елдерімен
отандық экономиканы салыстыра келгенде үш – төрт есе бұл мемлекеттердің банк
мекемелерінің басшылары алдында проблемалы несиелердің санын азайту және бұл
көрсеткішті дамыған батыс елдеріндегі банктердегі көрсеткіш қатарына жеткізу тұр.
Әлемдік банк практикасында несие қоржынында 10-15% қайтарылуы кешіктірілген
несиенің болуы қалыпты жағдай болып саналады [2, 110 б.].
Қарастырылып отырған көрсеткіш банк несие саясаты – сапасының
қаржылық – экономикалық индикаторы, банк несие тәуекелдігі дәрежесін сипаттаушы
болатындықтан болашақтағы қайтарылуы кешіккен несие қарызының деңгейіндегі
өзгерістерді болжап көрелік. Бұл мақсатта төмендегідей көрсеткіштерді пайдаланамыз.
С
ст
–
стандартты несиелер, мезгілінде толығымен жабылған, немесе төлем
мерзімі әлі жетпеген несиелер;
С
жн
–
жіктелген (мерзімі кешіктірілген) несиелер, қарыз алушының несие
шартында көрсетілген мерзімде төленбеген несиелер;
С
жал
-
жалпы несие салымдары, қарызға берілген, стандартты және мерзімі
кешіктірілген несиелер сомасы. Мерзімі кешіктірілген несиелер үлесінің көрсеткіші (Ү
мн
)
стандартты емес несиелер көлемінің (С
жн
) барлық несие салымының (С
жал
) көлемінің
қатынасы ретінде есептеледі мына формуламен:
%
100
%
100
Сжн
Сст
Сжн
Сжал
Сжн
Yмн
+
=
=
(1)
Ү
мн
көрсеткішінің мәні көлеміне сыртқы және ішкі факторлар әсер ететін стандартты
немесе стандартты емес және банктің жалпы несие салымының мөлшеріне байланысты.
Сыртқы факторлар әсері экономика дамуының жалпы тенденциясына байланысты оны f1
(a,
в, с, d,…) деп белгілейміз. Ішкі факторлардың әсері – банкі мен қарыз алушы
арасындағы байланыстан туындайды, оны
f 2 (R, L, m, n) функциясы делік.
f
1 функциясының аргументі төмендегі факторлар:
-
экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы;
-
орталық банкінің қаржы несие саясатындағы өзгерістер;
-
салық жүйесіндегі өзгерістер, кәсіпорындар мен банкілер салығының деңгейіндегі
өзгерістер;
-
халықаралық қаржылық дағдарыс, форс-мажорлық, дефолттық жағдайлар.
-
Осы жағдайдың бәрі банктің несие қайтарылмау тәуекелін құрайды.
- f
2 функциясының аргументі ретінде төмендегі факторлар алынады:
-
қарыз алушының материалдық, қаржылық жағдайының өзгеруі;
-
қарыз алушының теріс несие тарихы және оның болмауы;
-
кәсіпорын-қарыз алушыны басқару сапасының қанағаттанғысыздығы;
-
несиені қамтамасыз ету сапасының өзгеруі;
-
несие шартының жағдайының өзгеруі;
-
банктің несие саясатындағы өзгерістер (басқарудың ұйымдық құрылымы, меншік
формалары, банктің несие қоржынының құрылымы және құрамы, жаңа несие құралдары);
-
жеке факторлар [3].
Қазіргі заманға сай банктердің несиелік тәуекел-менеджментті басқаруды
жетілдіруге байланысты келесідей ұсыныстар жасауға болады деп ойлаймыз:
