Сыбайлас жемқорлықҚА Қарсы мәдениет негіздері

СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ МӘДЕНИЕТ НЕГІЗДЕРІ 
108
«Қоғамдық  кеңестер  туралы»  2015  жылғы  2  қарашадағы  №  383–V 
[36],  «Ақпаратқа  қол  жеткізу  туралы»  2015  жылғы  16  қарашадағы  
№ 401-V Заң [37], олар «сыбайлас жемқорлық» түсінігін анықтауға және 
сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар арасындағы ара-жікті айқын 
ажыратуға,  сыбайлас  жемқорлық  қылмыс  және  құқық  бұзушылықтың 
екі түрі үшін жауаптылықты: қылмыстық және әкімшілік жауаптылықты 
қарастыруға,  мемлекеттік  қызметтің  барлық  субъектілерінің  қызметіне 
азаматтық  бақылау  жүйесін  енгізуге,  азаматтардың  жария  ақпаратқа 
еркін қолжетімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. 
Айта кету керек, бұрын «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» 
Заңның мазмұнында сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар тізбесі 
қарастырылып, олар сыбайлас жемқорлық үшін жағдай туғызатын құқық 
бұзушылықтар болып бөлінген болатын. Оларға мыналар жатқызылды: 
басқа  да  мемлекеттік  органдардың  немесе  ұйымдардың  қызметіне 
заңсыз  араласу,  аталған  адамдардың  не  олардың  жақын  туыстары 
мен  жекжаттарының  материалдық  мүдделерін  қанағаттандырумен 
байланысты  мәселелерін  шешу  кезінде  өздерінің  қызметтік  өкілеттігін 
пайдалану,  мемлекеттік  қызметке  және  мемлекеттік  ұйымдарға  кірген 
кезде және ілгерілету барысында заңда көзделмеген артықшылықтарды 
(тамыр-таныстық,  сыбайластық)  ұсыну,  шешімдер  дайындау  мен 
қабылдауда  заңсыз  артықшылық  көрсету  және  өз  өкілеттіктерін 
пайдалануға байланысты өзге де бұзушылықтар. 
2017  жылдан  бастап  мемлекеттік  қызметшілерге  өз  табыстарымен 
қатар шығыстарын мәлімдеу міндеті жүктелетін болды.
Мемлекеттік  сатып  алу  жүйесін  одан  әрі  жаңғырту,  мемлекеттік 
органдар  мен  квазимемлекеттік  және  жеке  секторлардың  халыққа 
қызмет көрсетуі кезінде барынша ашықтықты қамтамасыз ету бойынша 
жұмыстар жалғасатын болады.
Сот  төрелігін,  заңдылық  және  құқықтық  тәртіпті  қамтамасыз  ету 
саласында  сот  төрелігіне  еркін  қолжетімділікті  қамтамасыз  ету,  құқық 
қорғау  органдарының  кадр  саясатына  меритократия  қағидаттарын 
және  конкурстық  іріктеу  тетіктерін  енгізу  жөніндегі  іс-шаралар  кешені 
қарастырылған.
Бұл  ретте,  аталған  органдар  қызметінің,  оның  ішінде  сыбайлас 
жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  саласының  басымдықтары  қылмыстар 
мен құқық бұзушылықтардың алдын алу мен ескертуге ауыстырылған. 
Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  мәдениет  деңгейін  қалыптастыру, 
енді  оқу  орындарында,  мемлекеттік  органдарда,  тұрғындар  арасында 
сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  ауқымды  оқыту  курстарын  құру  және 
өткізу  арқылы,  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  бойынша 
мемлекеттің қабылдайтын іс-шараларды жариялауға бұқаралық ақпарат 
құралдарын тарту арқылы жүзеге асырылатын болады.
Жемқорлыққа 
қарсы 
іс-қимыл 
саласындағы 
халықаралық 
ынтымақтастықты  дамыту  халықаралық  қоғамдастықпен  өзара  іс-
қимылды  күшейтуге  жәрдемдесетін  болады,  соның  ішінде  сыбайлас 
жемқорлыққа  қарсы  іс-шараларды  өткізу,  беделді  халықаралық 
ұйымдарға  қатысу,  сондай-ақ  осы  саладағы  халықаралық  тәжірибенің 
үздік үлгілерін пайдалану арқылы ықпал етеді.

1-ТАРАУ. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ МӘДЕНИЕТ:
ҰҒЫМЫ, ҚҰРЫЛЫМЫ, МІНДЕТТЕРІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ
109
Бұл ретте, халықаралық ұсыныстар мен стандарттарды енгізу кезең-
кезеңімен  жүзеге  асырылады,  мемлекеттің  оған  деген  дайындығының 
дәрежесі,  қолданыстағы  ұлттық  құқықтың  ерекшеліктері  мен  оның 
қолданылуының  қалыптасқан  практикасы  ескеріледі,  қолданыстағы 
нормативтік  құқықтық  институттардың  әлеуеті  мен  мүмкіндіктері 
пайдаланылады.
Стратегияда  көзделген  іс-шараларды  іске  асыруға  міндетті  түрде 
мониторинг жүргізу қажет, ол екі түрлі болады: ішкі, іс-шараларды тікелей 
орындаушы өткізетін және сыртқы, арнайы құрылған мониторингтеу тобы 
жүзеге асыратын, оған тиісті мемлекеттік органдардың, қоғамдастықтың 
және бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері кіреді. Іс-шаралардың 
орындалуы туралы есеп қоғам назарына жеткізілетін болады [38].
Жазаның  бұлтартпастығы  қағидаты  табысты  іске  асырылуда. 
Сыбайлас  жемқорлық  іс-әрекеттерімен  ұсталған  шенеуніктер  атқарған 
лауазымдары мен дәрежелеріне қарамастан, заңның барлық қаталдығы 
бойынша жауап береді. 
Қылмыстық-құқықтық  саясат  лауазымды  тұлғалардың  сыбайлас 
жемқорлық  қылмыстарды  жасағаны  үшін  қатаң  жауапкершілікті 
қамтамасыз етеді. Осындай қағидаттық тәсіл жаңа Қылмыстық кодексте 
іске  асырылған.  Мәселен,  сыбайлас  жемқорлық  қылмыс  жасаған 
адамдарға ескіру мерзімі қолданылмайды, шартты түрде сотталуға тыйым 
салу  белгіленген,  мемлекеттік  қызметте  лауазымға  орналасу  құқығына  
өмір бойы тыйым салу енгізілді.
Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  заңнама  қылмыстық  жолмен 
табылған мүлікті тәркілеу жөніндегі [39], басшылардың дербес сыбайлас 
жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  үшін  жеке  жауапкершілігі  жөніндегі 
нормалармен  толықтырылды.  Онда  «мүдделер  қақтығысы»  деген 
маңызды ұғым бекітілген. Сонымен қатар, мемлекеттік қызметшілердің 
жауаптылығын  күшейте  отырып,  олардың  әлеуметтік  кепілдіктері  де 
жетілдірілуде.
Кезең-кезеңімен, жүйелі түрде мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің 
еңбекақысын  арттыру  мемлекеттік  қызметшілердің  әлеуметтік  хал-
жағдайын  көтеруге  және  адал  әрі  әділ  негізде  өз  міндеттерін  орындау 
үшін оларға жағдай жасауға арналған.
Сот жүйесіне сенімін арттыруға, азаматтардың құқықтары мен заңды 
мүдделерін қорғау ісінде оның рөлін күшейтуге баса назар аударылады. 
Судьялар корпусын қалыптастыру тетігін жетілдіру, электрондық сот ісін 
жүргізуді дамыту, оның ашықтығы мен қолжетімділік деңгейін арттыру 
бойынша іс-шаралар қабылданды.
Барлық  жерде  ақпаратқа  қол  жетімділік  артты,  бұған  электрондық 
үкіметті  қалыптастыру  жөніндегі  іс-шаралар,  сондай-ақ  мемлекеттік 
және жеке құрылымдардың интернет-ресурстары ықпал етті.
Азаматтардың  сыбайлас  жемқорлық  фактілері  туралы  еш  кедергісіз 
уәкілетті органдарға хабарлауына, соның ішінде сенім телефондары мен 
мемлекеттік  органдардың  веб-сайттары  арқылы  хабарлауына  жағдай 
жасалды.
Елдің  инвестициялық  тартымдылығын  күшейту,  оның  бәсекеге 
қабілеттілігін  арттыру  мақсатында  кәсіпкерлік  қызметті,  халықтың