Рахымбаев А. Б., Сабатаева Б. О

негізінде  зерттелетін  объектінің  бөлек  элементтердің  жағдайын 
көрсететін  көрсеткіштер  қатарына  бөлінеді.  Басқа  сөзбен  айтқанда 
елдің    «денсаулығының»  хал-жағдайын  анықтайтын,  одан  кейін 
сауығудың  жəне  олардың  жағдайының  жақсы  болуының  рецептін 
ұсынуға  көмектесетін  индикаторлар  жүйесі  өзіндік  «градусник», 
«барометр»  тəрізді.  Дамудың  оптималды  долын  болжау  жəне  бар 
потенциалды  қолдану  жəне  басқарудың  жаңа  бағдарламасы  мен 
тактикасын жасау қажет. 
Қазіргі  уақытта  бəсекелестік  қабілеттілікті  бағалау  индикаторлы 
тəсіл  батыс  бизнесінде  кеңінен  қолданады.  Мысалы:  батыс 
бизнесмендері  өндірістің  оптималды  орналасуын  жəне  капиталды 
салымдарды  анықтағанда  бірінші  елдің  потенциалының  бəсекелестік 
қабілеттілігін  зерттейді.  Осы  мақсатпен  басқару  мəселелері  бойынша 
Европалық  форум  халықаралық  ұйымы  дамыған  мемлекеттердің 
бəсекелестік  қабілеттілігінің  деңгейін  əр  жыл  сайын  анықтайды. 340 
көрсеткіштерді  жəне  экономист-эксперттердің 100-ден  көп  бағасын 
есепке  алатын  индикаторлар  жүйесі  қолданылады.  Талдаудың 
мəліметтері 10 фактор бойынша топтастырылады: 
– экономиканың динамикасы (экономикалық потенциалдың); 
– кəсіпорынның өндірістік қуаты; 
– нарықтық динамикасы; 
– қаржылай көмек; 
– адамдық капитал; 
– мемлекеттің престижі; 
–шикізатпен қамтамасыз етілу; 
–сыртқы нарыққа бағдарлау; 
– инновациялық потенциал; 
– қоғамдық тұрақтылық. 
Əр  фактор 20–40 біліктегі  индикаторлардан  тұрады.  Бұл  палитра 
менеджердің  талантына  сендіріске  тұра  капитал  салымдарға  дейін 
салық салудан мемлекеттік қарыздарға дейін сақталуда. Келтірілген 10 
фактордың бағасы бойынша маңызды индикаторларды таңдау мəселесі 
пайда болады. 
Матрицалық  əдіс.  Бұл  əдістің  негізінде  бəсекеге  жəне  динамикаға 
қатысты 
процесті 
қарастыру 
идеясы 
жатыр. 
Бұл 
əдістің 
методологиялық  базасы  болып  тауардың  өмірлік  циклының  қисығы 
саналады. 
Оның қарапайым ережелеріне негізделіп 70-жылдардың ортасында 
«Бостон  консалтинг  груп»  маркетингілік  фирмасы  қазіргі  кезде  əр 
түрлі кəсіпорын мен салалардың бəсекелестік қабілеттілігін зерттеуде 
қолданылатын  əр  түрлі  тауарлардың  бəсекелестік  қабілеттілігінің 
 
56

бағасын  сипаттайтын  материалық  əдісін  жасап  шығарды.  Зерттеудің 
негізгі  құралы  екі  көрсеткіш  негізінде  құрылған  матрица  болып 
табылады.  Тігінен  линиялық  масштабта  нарық  сыйымдылығының 
қарқыны  көрсетіледі.  Көлденеңінен – легарифмдік  масштабта 
кəсіпкердің немесе нарықтағы кəсіпорынның үлесі көрсетіледі. Барлық 
компаниялар,  корпорациялар,  фирмалар  жəне  бизнестің  басқа 
бірліктері  осы  матрицада  өзінің  параметрлеріне  жəне  нарықтың 
шарттарына  тəуелді  болуына  байланысты  орналасады.  Нарықта 
көбірек үлесті алып отырғандардың бəсекелестік қабілеттілігі жоғары 
болады. 
Матрицалық  əдісті  қолдана  отырып  менеджер  мен  бизнесмен  тек 
өзінің  кəсіпорынының  потенциалының  бəсекелестік  қабілеттілігінің 
деңгейін  ғана  емес,  сонымен  қатар  бəсекелестерінің  де  деңгейін 
бағалай алады. 
Содан  кейін  нарықтағы  жүріс-тұрыстың  бағдарламасын  таңдай 
алады. Матрицалық əдіс  америкалық кеңнс беретін фирмалармен кең 
қолданылады.  Біздің  де  кəсіпкерлердің  бəсекелестік  қабілдеттілігінің 
бағасының сенімді құралы болып табылады.  
 
2.4. Ұйымның басқару жолдарын қалыптастыру 
 
Бюрократиямен  күрестің  бір  бағыты  ішкі  ұйымдық  қатынастарды 
экономикалық рельске  ауыстыру болып табылады. Бұл процесс бүкіл 
əлемде  сонымен  қатар,  Қазақстанда  да  белсенді  түрде  дамып  жатыр. 
Оның негізгі идеясы ұйымның барлық бөлімшелері бір-бірін, сонымен 
қатар  əкімшілік  өз  өнімін  тауарлар  мен  қызмет  көрсетуді  ішкі 
ұйымдық  нарықта  іске  асыру  құқығын  алады.  Ал    нарық – 
бюрократияның негізгі жауы. 
Осымен  байланысты  бөлімшелердің  өзінің  статусы  өзгереді.  Олар 
əкімшілік  бірліктен  кең  шаруашылық  дербестілік  пен  коммерциялық 
құқығы  бар  құрылымға  айналады.  Нақты  өнімді  шығармайтын  цех 
шетелде  өндіріс  шығын  орталығының  статусын  алады.  Оның  негізгі 
мақсаты  –өзінің  шартты  табысын  қамтамасыз  ете  отырып  барлық 
жоқты шығындарды үнемдеу. 
Дəстүрлі  нақты  өнімді  шығаратын  бөлімшелер  өзінің  бірлестігі 
шеңберінде  шығындар,  орталығының    статусын  алады.  Олардың 
алдында тұрған негізгі мақсаты оның ағымдағы шамасының өсуінде. 
Салада  бағдарламалық  алға  жылжуды  қамтамасыз  ету  жəне 
болашақта жоғары табыс табуды мақсатымен жаңа өнімнің шығаруын 
меңгеретін  бөлімшелер  инвистициялаудың  (капитал  салымдарының) 
орталығының статусын алады. 
 
57

ХХ  ғ-ң  соңғы  ширегінде  азамзат  өзінің  дамуының  жаңа  стадиясы 
ақпараттық  қоғам  құрылымының  стадиясына  енді.  Индустриалды 
қоғамда 20 жылдары  туындаған  ол  өзінің  жемісін 40 жылдары  берді. 
Ал 50 жылдары ақпараттық экономиканың басталуы жəне ақпараттың 
маңызды    тауарға  айналатыны  туралы  айтыла  бастады. 60 жылдары 
индустриалды  қоғамның  ақпаратты  қоғамға  айналуы    туралы 
мəліметтер  пайда  болды. 80 жылдардың  басында  жақсы  дамыған 
мемлекеттер оның бірінші деңгейіне көтерілді. 
Соңғы  кезде  əдебиеттерде  нарыққа  жəне  кəсіпкерлік  түрдің 
ұйымдарына  бағытталған  ақпараттық  ортада  тиімді  жұмыс  істеп 
жатқан  эдкократиялық,  Көпшама,  партисипативті  ұйым  түрлері 
қарастырылып жүр. 
Болашағы  бар  ұйымдар  ғылыми  əдебиетте  эдхократиялық  деген 
атқа ие болды. Бұндай атқа ие болу себебі олар стандартталмаған жəне 
күрделі  жұмыстарға,  басқаруға  қиын  жəне  тез  өзгеретін  құрылымға, 
иерархияның позициясы емес, білім мен компетенттілікке негізделген 
билікке қолданылады. 
Эдхократия – негізгі  элементі  жоғары  бағаланатын  компетенттілік 
болып табылатын басқарушылық стиль, ұйымдық дизайн. Басқарудағы 
бақылау имеленіскен мақсатпен белгілеуді қолдайды. Жетістікке жету 
құралдары  орындаушылардың  өзімен  таңдалады.  Əр  адам  өзінің  іс-
əрекетіне жауап береді жəне табысқа жеткен адам марапатталады. 
Көпшама ұйым термині 1974 ж. «Доу Корнинг» корпорациясының 
құрылымын  баяндағанда  У.  Гоггинмен  қолданылған  болатын. 
Көпшама ұйымның негізгі – бір мезгілде үш тапсырманы орындайтын 
автономды жұмыс тобы болып табылады: 
– қажетті ресурстармен өндіріс қызметін қамтамасыз ету; 
–  нарық  жəне  территориядағы  нақты  тұтынушы  үшін  өнім  мен 
қызмет көрсетуді өндіру; 
–  нақты  тұтынушыға  қызмет  көрсету,  нақты  нарыққа  ену,  белгілі 
бір территория шеңберінде операцияларды өткізу; 
–  орындалатын  тапсырмалар  жиыны  бойынша  мұндай  автономды 
топтар  пайда  орталығы  статусын  алады,  ал  бөлек  жағдайда  өзіндік 
компаниялар  бола  алады.  Бірақ  екі  жағдайда  да  олар  корпорациялар 
бола алады. Бірақ екі жағдайда да олар корпоративті салық төлейді. 
Кейбір 
мамандар, 
многомерные 
ұйымдардың 
негізгі 
артықшылықтары мынандай деп есептейді: 
–  жұмыстарды  жобалау  кезінде  қолданылатын  критерийлердің 
приоритеттілігін  өзгерту  мақсатында  қандай  да  бір  реорганизация 
өткізудегі қажеттіліктің жоқтығы; 
 
58