Рахымбаев А. Б., Сабатаева Б. О

Ортасы 
Ішкі 
Сыртқы 
Приоритетті 
Ерекше приоритетті 
Приоритетті 
Тағы басқалары 
Өнімділік 
Сандық 
Сапалық 
Қайталануы 
Ұдайы (қайталанушы) 
Разовые 
Иерархия 
Ұйым 
Бөлімше 
Өмірлік 
циклдың 
стадиясы 
Объектінің  жобалау  мен 
құру 
Объектінің өсуі 
Объектінің кемелденуі 
Объектінің 
өмірлік 
циклының аяқталуы 
 
Менеджмент  мəселелері  мен  мақсаттарының  саны  жəне  əр 
түрлілігі,  сондай  көп,  тіпті  құрамын  анықтаудағы  кешенді  жəне 
жүйелік  ыңғайсыз  ұйым  көлеміне  мамандануына,  түріне  меншік 
түрлеріне  тəуелсіз  іс  жүрмейді.  Жаттығудағы  тиімді  жəне 
апробирленген  құрал  ретінде  мақсатты  модельдің  құрылымын 
древовидный граф түрініндегі мақсат ағашын қолдануға болады. 
–  Графтың  шыңында  тұрған  жалпы  мақсаттың  нақты  нəтижесінің 
сипаты болуы керек. 
–  Жалпы  мақсатты  иерархиялық  құрылымға  өзгерткенде  мынаған 
назар  аударады:  əр  алдыңғы  деңгейдің  мақсатын  іске  асыру  өткен 
деңгейдің мақсатқа жетуі қажетті шарты болып табылады. 
–  Əр  түрлі  деңгейдің  мақсатын  анықтағанда  қорытындыға  қалай 
жету жолдарын емес, қолаулы қорытындыны сипаттау керек. 
–  Əр  деңгейдің  мақсаты  бір-бірімен  тəуелсіз  болу  керек  жəне  бір-
бірімен байланысты болуы керек. 
Мақсат  ағашының  фундаментін  белгілі  бір  əдіспен  жəне 
белгіленген  уақытқа  орындалатын  жұмыстың  формулировкасын 
көрсететін мақсаттардан тұруы керек. 
Мақсатты  болжаудың  маңызды  уақыты  мақсаттың  иерархиясын 
модельдеу  ғана  емес,  сонымен  қатар  олардың  белгілі  бір  уақыттағы 
динамика  аспектісіндегі  даму  болып  саналады.  Динамикалық  модель, 
əсіресе  кəсіпорынның  бағдаламасын  іске  асыратын  болашағы  бар 
жаспарларды,  жасауда  пайдалы.  Бағдарлама  миссияны  іске  асыратын 
жəне  ұйымның  шаруашылық  мақсаттарына  жетуді  қамтамасыз  ететін 
жалпы кешенді жоспар ретінде түсіндіріледі. Бұдан басқа бұл ұғымды 
басқарушылық,  шешімді  қабылдаған  кезде  ұйым  басшылық  ететін 
мынандай  трактовка  ретінде  түсіндіруге  болады: «Тактика-саясат-
процедуралар-ережелер». Басқа сөзбен айтқанда бағдарлама мынандай 
сұраққа  жауап  береді: «Миссияны  қалай  іске  асыруға  болады  жəне 
алға қойған мақсатқа қалай жетуге болады?». 
Басқаруға  жүйе  теориясын  қолдану  ішкі  дүниемен  үздіксіз 
байланыста  болатын  бөлшектерден  тұратын  ұйымды  басшыларға 
 
47

көруге  мүмкіндік  береді.  Бұл  теория  сонымен  қатар  басқарудың 
теориясы  мен  жаттығусында  əр  түрлі  уақытта  басым  болған  барлық 
мектептердің интеграциясын қалыптастырады. 
Жүйе  теориясы  алғашқы  рет  нақты  ғылымдарда  жəне  техникада 
қолданылған.  Ал 50-жылдардың  соңында  басқаруда  қолданылды.  Ал 
ол  басқару  ғылымына  маңызды  үлес  болды.  Жүйелік  ыңғай – 
басқарушыларға  қандай  да  бір  жетекшілікті  немесе  принципті 
жинақтау емес, ұйым мен басқаруға қолданылатын ойлау əдісі. 
Жүйе – бұл бір қатар тұтастылықты, құрудың өзара тəуелді бөлігі 
жəне  мақсат  міндеттер  арқылы  өзінің  салымдарын  көрсететінін 
көрсетіп  отырады.  Жүйеге  мысал  ретінде  машиналар,  компьютерлер, 
теледидарлар  мен  өзара  тəуелділігін  көптеп  құру,  əрбір  жұмысшы 
өзара  іс  əрекетін  басқалар  мен  мақсатын  құрудың,  өзінің  тиесілі, 
нақтылы  жақындылығы  деп  есептейді.  Егер  бір  бөлігі  қатысып  жəне 
дұрыс  істемесе,  яғни  барлық  жүйе  бірдей  жұмыс  істей  алмайды. 
Барлық биологиялық организмдер сияқты жүйелерде өздерін көрсетіп 
өтырады. Адамдардың өмір сүруі дұрыс жұмыс істеуге көптеген өзара 
тəуелді  органдарғада  байланысты,  барлығы  бірдей  адамдардың 
организмін бірегей көрсетеді. 
Барлық  ұйым – бұл  жүйе  ұйымдардың  сынарын  əлеуметтік, 
техникалық  киімдермен  əрбір  адамдарды  байланыстырады.  Осы 
сияқты  бейнеленген  əлеуметтік,  техникалық  жүйе – бұл  адам  мен 
техника, өндіріс барысын бірігіп қолдану. Осыған ұқсас биологиялық 
организмде, барлық өзара тəуелді ұйымның бөлігі. Жүйенің екі негізгі 
түрі  қатысады:  жабық  жəне  ашық.  Жабық  жүйені  аталған  шекараны 
қатты белгілеп, оны қоршаған ортадағы жүйеге тəуелсіз іс-əрекетімен 
қарастырады.  Жабық  жүйеге  мысал – ол  уақыт.  Өзара  тəуелді  бөлік, 
уақыттың  үздіксіз  жылжуы  жəне  оте  дұрыс  уақытта  мекеме  жəне 
қойылған  лотореяларды  орнына  қоюға  тиісті  болады.  Энергияның 
жинақталу  көзі  аталған  уақытта,  өзінің  жүйесін  тəуелсіз  қоршаған 
ортамен байланыстырады. 
Ашық жүйе – бұл жүйе, сырты ортаның іс əркетімен, өз тəсілдерін 
басқаларға  өзгерту.  Энергия,  ақпарат,  материалдар – бұл  айырбастау 
объектісін сыртқы ортамен жүйенің шекарасы арқылы өткізеді, өзінің 
көрінбей қамтамасыз етуі, оның энергиясына байланысты, ақпараттар 
мен материалдарды сырттан əкеледі. 
Басшы,  негізінде  ашық  жүйемен  шұғылданады,  өйткені  барлық 
ұйым  ашық  жүйеге  қатысады.  Осында  тұратын  сыртта  əлеуметтік 
ұйыммен байланысты. 
Жүйе  күрделі,  ірі  болып  келеді,  барлық  ұйымдар  сияқты  адам 
немесе машина, өзінің көбінесе жүйесімен байланысты болады. Уақыт 
 
48

тағыда  сол  сияқты  жүйенің  күрделі,  ірі  функционалдық  болып 
құрылуы аралық жүйе деп аталады. Аралық жүйенің негізгі ерекшелігі 
бір жүйеден функционалдық тағы басқа əрбір аралық жүйе функцияға 
жеке қатысады. Аралық жүйенің ұғымы бұл басқару ұғымы бойынша 
маңызды.  Ұйымның  бөлімдеу  жолымен  бөлімшеге  шетекшілік  құру 
ниетімен  ішкі  ұйымның  аралық  жүйеге  басқарушылық,  кадрлық, 
маркетингтік, қаржылық жəне тағы басқа жағдайда. 
Бөлімше,  басқару  жəне  əртүрлі  олардың  деңгейі  əр  элемент  үшін 
ұйымның мақсаты үлкен роль атқарады. Əлеуметтік жəне техникалық 
құратын ұйымды аралық жүйе қарастырылады. 
Аралық жүйе өз кезегінде, ұсақ аралық жүйелерді құрап отырады. 
Олардың  өзара  тəуелді  барлық  əрқанша,  дұрыс  жұмыс  істемеу  тағы 
өзінің  кішкентай  аралық  жүйесімен,  жүйемен  мақсатқа  ықпалын 
тигізеді.  Автомобильдің  электрлік  тоғы  аккумулятор  жүйесіне 
жалғанбайды,  сондықтан  да  машиналардың  барлығы  дерлік  жұмыс 
істемей қалуы ғажап емес. Осы сияқты бөлімшеде жұмыс істеген жəне 
əрбір жұмысшыға ұйымға жəне ұйыммен мақсатқа үлкен роль əкелді. 
Түсінік  бойынша  ұйымдар  өз  алдына  күрделі  ашық  жүйені 
көрсетеді,  олар  бірнеше  жүйелік  ара-қатынастардан  тұрады,  ол  неге 
басқарудағы əр мектеп тек іс жүзінде шектеулі ғана түрде қабылдауын 
түсіндіреді.  Əр  мектеп  əйтеуір  бір  ұйымдардың  аралық  жұйесін 
шағырлануға,  назар  аударуға  ұмтылады.  Бихейвиористік  мектеп 
негізінен əлеуметтік аралық жүйемен айналысады. Ғылымдық басқару 
мектептерін  ғылыми  басқару  техникалық  аралық  жүйе  болып 
табылады.  Нəтижесінде  олар  ұйымның  барлық  негізгі  бөліктерін 
дұрыс  анықтай  алмайды.  Бірде-бір  мектеп  ұйымға  деген  ортаның 
əсерін  парасатпен  ойлай  алмайды.  Кейінгі  зерттеулер  бұл  ұйымдағы 
жұмыстың  өте  керекті  аспект  екенін  көрсетеді.Қазір  мына  көзқарас 
кеңірек 
қолданылады,сыртқы 
күштер 
ол 
ұйым 
табысының 
төмендеуінің  негізгі  бөлігі  болуы  мүмкін,олар  басқарудың  ішіне 
қандай арсеналдық тиімді жəне табысты болатынын анықтайды. 
Басқарушы  кездесетін  ең  бірінші  мəселе  сыртқы  ортаны  анықтап, 
ашық жүйе принциптерін шығуға ұмтылу. 
Д.Белланың  анықтауы  бойынша:  ұйымның  сыртқы  ортасы  ол 
ұйымдардың  пайда  болуы  жəне  дамуының  шарттары,ол  ұйым 
операциялардың 
қатынастары 
бойынша, 
тұтынушылар, 
бəсекелесушілер,  басқару  мекемесі,  жеткізуші  қаржылық  ұйымдар 
жəне  еңбек  қорларының  көзі  сияқты  осындай  элементтерді  кіргізеді. 
Ортаның  тура  əсерлі  орта,  ұйым  операциясына  əсер  ететін  жəне  осы 
операциялардың  əсерін  өздеріне  тура  саналатын  факторларды 
көрсетеді.  Бұған  жеткізушілер  еңбек  қорлары  заңдармен  мемлекеттік 
 
49