The National Academy of Education named after I. Altynsarin Астана

91 
Ұлттық  саябақтар:  Сайрам  –  Угам  МҰС;  Іле  –  Алатау  МҰС;  ГНПП 
«Көлсай көлдері» МҰС; ГНПП «Алтын-Эмель» МҰС; Жоңғар – Алатауы МҰС; 
Қатон-Қарағай МҰС ілбістердің қорғалуына аса мән беріледі. 
 
Алайда,  ілбістер  мекендейтін  таралу  аймақтардың  барлығы  бірдей 
қорғалмайды: Қырғыз Алатауы, Терскей-Алатау және Сары-жаз, Кетмень және 
Саур.  
 
Қазақстанда қабыландардың саны азая түсуде. Соңғы уақыттарды олардың 
саны 100 - 120 бас.  
Мұндай  ақпаратты  «Snow  Leopard  Fund»  қорының  директоры  Василий 
Зуев беріп отыр.  
Оның  ойынша  таралу  аймағының  5%-ы  ғана  қорғалады,  ал  95%  аумағы 
қорғалмаған.  Зуевтің  сөзі  бойынша  ,  Қазақстанда  жануарлар  дүниесі  мен 
өсімдіктер дүнисі тым әлсіз қорғалады. Қорықтардың мен ұлттық саябақтардың 
саны  өте  аз  және  олардың  аумағын  кеңейту  қажет.  2007  жылдан  бері  300 
аңшылықодақ  құрылды.  Бірде-бір  қорық  құрылған  жоқ.  Сонымен,  былай 
қорытындылауға болады: аңды өлтіргені үшін ақша төлейтін көптеген аңшылар 
, сонымен қатар, шетелдік аңшылар да бар.  
Сергей  Самарин  20  жылдан  астам  Қатон-Қарағай  ұлттық  саябағында 
зоолог  болып  жұмыс  жасайды.  Оның  пікірінше,  қабыландардың  таралу 
аймағының  азаюының  көптеген  себептері  бар.  Оның  ішінде  негізгі  болып 
табылатыны:  ілбістердің  тамақтанатын  қостұяқты  жануарлардың  азаюы,мал 
басының  көбеюіне  байланысты  таулы  жайылымдардың  көптеп  игерілуі 
алаңдатады.  Тағы  бір  себебі  туризмнің  дамуымен  қатар  адамдардың 
қабыландардың құпия мекендеріне енуі. Ең басты қауіп қабыландарды заңсыз 
аулау.  
Аксу-Жабаглинский заповедник 
 
Алматинский заповедник 
 

92 
 
 
Трофикалық 
тамақтану 
бұғауының  жоғары  деңгейінде 
тұрған ілбіс орталық Азия биік 
тауларында  барлық  әлемдегі 
жануарлар  дүниесін  сақтау  жағдайында  қолбасшы  -  түрінде  қызмет  жасауы 
мүмкін.  
 
4-
тақырып. Ауыз су мәселесі.  
Кейс тақырыбы: Астанада қандай суды іщуге болады?  
4.1-
тапсырмасы: Сұрақтарға жауап беру:  
− 
Астанада су тапшылығы бар ма?  
− 
Суды тазартудың қандай әдістері бар?  
− 
Керісінше осмос деген не?  
− 
Суды тазартқа не себепті хлорды қолданады?  
− 
Есіл өзенің тасқыны болу қауіпі бар ма? 
− 
ҚР су ресурстары қандай заңмен қорғалады?  
− 
Қандай мекемелер қалада судың талдамасын жүргізеді?  
− 
Ағын сулар қалай пайда болады? 
− 
Қоршаған ортаға ағын сулар қалай әсер етеді?  
− 
Краннан су іщесіз бе? не себепті иә және не себепті жоқ?  
− 
Не себепті су жүргізетін құбырда су лай, дәмсіз және иісі бар? 
− 
Су жүргізетін құбырдан су ішу қауіпті ма?  
− 
Хлор қауіпті ме ?  
− 
Мәселені қайнату арқылы шешуге бола ма?  
− 
Жаңбыр суын ішуге бола ма?  
− 
Ең таза су - түзетілген. Оны ішуге бола ма?  
− 
Күбір суының артықшылығы неде?  
− 
Шөлмектегі судың артықшылығы неде?  
− 
Шөлмектегі суды ішкен жақсы ма?  
− 
Шөлмектегі  су  бойынша  қоршаған  орта  мәселесіне  байланысты  біз 
қоғамға көбірек ақпаратты қалай таратамыз?  
− 
Қоршаған  ортаға  әсері  қандай  болады,  егер  біз  қазіргі  кездегіндей 
шөлмектегі суды үнемі ішсек?  
− 
Шөлмектегі су жақсы ма әлде оның пайдасы көбірек пе?  
Қабыландар трофикалық тамақтану 
бұғауында:  
Адамдар  
Қабылан, қасқыр, түлкі, күзен, құстар, 
бақа, жылан, тышқан, өрмекші, кесертке 
, көбелек, ара, балық, су, тұз, шөп, ағаш, 
гүл
 

93 
− 
Шөлмектегі судың болашағы бар ма?  
− 
Шөлмектегі суға қатысты қоршаған ортаны қорғау мәселесін шешетін 
үш тәсілді атаңыз?  
4.2-
тапсырма: бір параграф есеп жазыңыз, онда шөлмектегі суды өндейтін 
мәселені көрсетіңіз.  
4.3-
тапсырма:  Шөлмектегі  су  қоршаған  ортаның  мәселелерін 
шырмақтайды.  Бұл  кейсте  үш  мәселені  көрсеттік:  су  көзі,  өндеу  және 
қауіпсіздік.  Тағы  бір  шешуге  болатын  мәселені  атаңыз  және  оны  кейс 
материалымен байланыстырыңыз.  
4.4-
тапсырма:  Кейс  мәтінін  қолданып,  өз  талдауыңызды  жасаңыз,  судың 
ластауының бірнеше себебін табыңыз.  
4.5-
тапсырма: Суды тазарту әдістемесі бойынша есеп дайындыңыз.  
4.6-
тапсырма:  Сауалға  жауап  беріңіз  «Не  себепті  крандағы  су  қала 
тұрғындарын қорқытады?»  
4.7-
тапсырма: Елестетіңіз, Сіз Астана қаласы әкімінің жас көмекшісісіз, ол 
қала  тұрғындарының  өмір  сапасын  жақсарту  үшін  маңызды  шешімдер 
қабылдауы  тиіс.  Күбір  суының  өндеуімен  және  қолдануымен  пайда  болатын 
қиындықты анықтаңыз.  
 
Кейс материалдары. 
*** 
Астаның  су  көзі  Астаналық  (Вячеслав)  су  қоймасы  болып  табылады. 
Қоймадағы су қоймасы 291,91 млн. м3, оның ішінде 60,6% жобалық көлемнен 
(410,9 млн. м3). Су жаңа әдіс арқылы су бөгетінен жіберіледі, оның өнімділігі 
210 мың м3/суткісіне. Қаланың негізгі өзен тамыры – Есілдің екі тармағы Ақ-
Бұлақ пен Сары-Бұлақ.  
Сары-Бұлақ  жылғасы  –  уақытша  су  ағыны,  ол  қаланың  шығыс  бөлігінен 
өтеді,  ол  табиғи  қашыртқының  және  сыртқы  ағын  су  құятынның  ролін 
атқарады,  әсіресе  тасқын  кезінде.  Жылғаның  ұзындығы  болжаммен  8,5  км. 
Жылғаның  қалпына  әсер  етеді.  Жағалаулардың  жаңасымсыз  санитарлық  – 
экологиялық  қалпы  жылғаларға  және  оған  жақын  маңайына  үлкен  әсер 
жасайды  На  состояние  ручья  очень  сильно  влияет  несоответствующее 
санитарно-экологическое состояние берегов и прилегающие к ним территории 
(жағалаудың  ластануы  және  жылғаулардағы  қоқыс,  сонымен  қатар  жаңбыр, 
жібіген қар суы қаланың канализациясынан өтеді).  
Ақ-Бұлақ  жылғасы  –  бұл  уақытша  су  ағаны,  қаланың  оңтүстік-шығыс 
жағынан  өтеді.  Жылғаның  бір  бөлігі  қаланың  Абылайхан  даңғылынан  бастап 
Есіл  өзенінің  құйылысына  дейін  өтеді,  өнделіп  және  абаттандырылған.  Ақ-
бұлақ жылғаның экологиялық қалпы ИЗВ 2 –сынып мағынасымен анықталады 
– 
таза.  
Су ресурстарының талдамасы қаланы сумен қамтамасыз ететін екі судың 
көзі бар екенін көрсетті:  
1)  Есіл  өзенінен  не  болмаса  Вячеслав  су  қоймасынан  алынатын  жер  үсті 
сулар; 
2) шектеулі қолданылатын жер асты сулар.