біз қандай бақыттымыз деген ой келеді.
Дегенмен, бүгінгі тәуелсіздік халқымыздың ғасырлар бойы
жүргізген азаттық күресінің нәтижесі болып табылады. Азаттық,
еркіндік, тәуелсіздік жолындағы күресте қолына қару алып, ұлт-
азаттық қозғалыстарды басқарған қаһарман батырлармен
қатар, Алаш қозғалысының өкілдері де өздерінің қоғамдық
қызметі мен шығармашылықтары арқылы халықты ұйқыдан
оятуға тырысып рухани- идеологиялық күрес жүргізді.
Қазақ қоғамында ел қамын ойлап, халықты бірлікке,
ынтымаққа шақырған қалың жұрт арасынан шыққан ел
азаматтары
әрқашанда
болған.
Н.И.Красовский
интеллигенцияға дейін қазақ қоғамында қарапайым халықтың
мұң-мұқтажын ойлаған топ - билер мен ақсақалдар рөлін
анықтап, оларды мырзалар мен байлардан дараланып тұратын
ерекше әлеуметтік категория деп түсіндіреді: "Халықтың
құқықтары мен бостандықтарын билер мен ақсақалдар деп
аталатын адамдар тобы қорғайды, сондықтан бұл топ қазақ
қоғамында ерекше жоғары құрметке ие" [1, 158 б.]. ХІХ ғасырда
Ресей арқылы қазақ қоғамына интеллигенция деген ұғымның
енуіне байланысты ресми биліктің ұстанған саясатына сыни
көзбен қарап, елдің азаттығы жолында айбынды идеологиялық
күрес жүргізген Алаш қозғалысының негізгі дәнекерлері –
ұлттық интеллигенция немесе ұлттық зиялы қауым деп атала
басталды. ХХ ғасырдың басында Алаш қозғалысының өрістеп
қуатты саяси күшке айналуына ат салысқан ұлттық зиялы
қауым
өкілдерінің
тұлға
ретінде
қалыптасуына
оқу
орындарында білім алған уақыттары әсер етті. Ресей үкіметі
қазақ
жерінде
қазақ
балаларына
арналған
қазақ-орыс
мектептерін
ашу
арқылы
империялық
әкімшілік
үшін
аудармашы шенеуліктерді дайындау мақсатын көздеген, бірақ
еуропалық үлгідегі білім ордаларында оқыған жергілікті ұлттың
жастары демократия, гуманизм, республика және азаттық пен
теңдік сияқты көкейкесті мәселелер негізінде өздерінің
азаматтық көзқарастарын қалыптастырады.
Қазақ жастары жергілікті жерлерде ашылған төменгі
мектептерде білім алып, негізінен қалаларда ашылған орта
арнаулы білім беретін мұғалімдік семинариялар мен кәсіптік
училищелерге түсетін болды. Ал Алаштың ірі тұлғасы Алихан
Бөкейханұлы сияқты орта арнаулы оқу орнын үздік аяқтаған
оқушылар Санкт-Петербург, Қазан сияқты ірі қалалардағы
жоғары
оқу
орындарына
арнайы
жолдамалар
алды.
Техникалық училище түлектерінің ішінде Әлихан Бөкейханұлы
ғана
Санкт-Петербург
орман-техникалық
институтына
211
жолдамамен барып түседі [2, 201 п.]. Жалпы алғанда оқу
орындарындағы қазақ жастарының үлгерімдері жақсы болған.
Әлемдік өркениетке Еуразиялық дала мәдениетін сыйлаған
қазақтардың мәдениеттілігі жөнінде өткен ғасырдың басында
жарық, көрген "Россия" жинағында мынадай мәліметтер
кездеседі: "Азияда көшіп-қонып жүрген түрік тайпаларының
ішінде қырғыз-қайсақтар (қазақтар-М.У.) едәуір мәдениетті
халық. Cондықтан олардың болашағы өте жақсы болмақ,
олардың саны өсіп, жаңа мәдени құндылықтырды игеруде.
Қырғыз-қайсақтардың салыстырмалы мәдениеттілігін тілінің
сипатынан, өз ойын жеткізу қабілеті мен түрінен, халық ауыз
әдебиетінің байлығымен және өнердің даму деңгейімен
түсіндіруге болады [3, 203 б.]. Мұндай көзқарас орыс
зерттеушілерінде бірден қалыптасқан жоқ, бұл қазақтардың
тұрмыс тіршілігін, тарихын, этнографиясын жан-жақты зерттеу
нәтижесінде
туындаған
көзқарас.
Қазақтардың
білімге
құштарлығын да зерттеушілер ерекше атап өтеді: "Оқу-білім,
әсіресе математика ешбір қиындық туғызбайды, оқушылар
арасында үлгерімі жақсы адамдар көптеп кездеседі" [3, 202 б.].
XX ғасырдың басындағы қазақ ұлттық зиялы қауым
өкілдерін бір тудың астында біріктірген Алаш идеясына талдау
жасасақ, ол ақтардың да, қызылдардың да саясатымен
үйлеспейтін ұлттық жаңару жолы болды [4, 7 б.]. «Алаш» сөзі
қазақ тарихында ертеден кездеседі, оның мағынасы елдік,
тұтастық, айбарлық деген бірнеше ұғымдарды жинақтайды [4,
44 б.]. Алаш қозғалысының басында әлемдік деңгейге сай білім
алып, демократиялық және азаматтық идеялармен қаруланған,
ұлы даланың сан ғасырлық құндылықтарын бойларына сіңірген
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Тынышбаев,
М.Шоқай, Б.Қаратаев сияқты ұлтжанды тарихи тұлғалар тұрды.
Алаш қозғалысына мұрындық болған зиялы қауым саны
көп емес еді. Тарихшы ғалым Хангелді Әбжановтың
деректеріне сүйенсек, «патшалық құрылыстың соңғы 30-40
жылы ішінде 5 млн. қазақтан 100-ден астам ғана жоғары
дәрежелі білім иесі шыққан». Алаш партиясы қатарына
кіргендер саны 300-ге жетер-жетпес қана болған. Бірақ, бұлар
жүзден
жүйрік,
мыңнан
тұлпар
шыққандар
болды.
Отарлаушылар сайын даланың серкелерін уысынан шағармау
үшін небір құйтұрқы саясат жүргізіп, араларына от тастау,
араңдату, жанжалға итермелеу амал-шарғыларын іске қосса
да, Алаш зиялылары жеке басының қамын ойламай, ұлт
азаттығын ұлы мақсатқа айналдырды [4, 10 б].
Азаттық
идеяны
көздеген
зиялы
қауым
саяси-
212
