курсын біріктіру туралы ұсыныс жасады. 1924 жылы 17
қыркүйекте А.Оразбаеваның ұсынысы қабылданды. Ол қазақ
қыздарын жұмысшы факультетіне, жоғары оқу орындарына
оқуға жіберуге көп көңіл бөлді. Алма бастаған шығыс әйелдер
қозғалысының басты бағыты патриархалдық – феодалдық
салтпен күресу, әйелдер теңдігін тек сөз жүзінде емес, іс
жүзінде асыру еді. Қалыңмалға күрес қазақ даласында айқасқа
ұласты. Қазақ өлкелік партия комитетінің әйелдер бөлімі 1924-
25 жылдардың есебінде қазақ әйелдерінің құқықтарын қорғау
үш жолмен жүргізіледі, - деп көрсеткен: 1) Әйелдерді сот
органдарының
құрамына,
аппаратына
ұсыну.
2)
Әйел
бостандығы туралы декреттерді кеңінен насихаттау. 3)
Қалыңмалды жою құрметіне арнайы науқандар өткізу.
Алма Дінмұхамедқызы Оразбаева – әйелдер баспасөзінің
негізін қалаушы, баспасоз қайраткері, жалынды публицист.
Кенес заманына көп лағнет айтуға болады. Бірақ кеңес үкіметін
орнатушы ұрпақ эволюциялық даму барысы тоталитарлық
социализмге әкелерін білген емес. Алма қазақ әйелдер
қозғалысының басында болған сәтінде 23 жаста еді. Ол өте
ерте жетілді. Өз қатарынан үздік шықты, жарық етті, жанды,
кетті. Құжаттарға сүйенсек, аз өмір сүріп, көп іс тыңдырды.
Соның бірі әйелдер баспасөзіндегі Алманың орны. Шынын айту
керек, бұл осы уақытқа дейінгі әдебиеттерде өз орнын ала
алмай келе жатқан проблема болып табылады. Тіпті арнайы
зерттеулерде Алманың қазақ әйел баспасөзінің негізін салушы
есебінде сөз қалмағанын айтуға тиіспіз.
Алма
Оразбаева
үлкен
және
қиын
күреспен
«қалыңмалды» жойды. Қазіргі таңда біз, әйелдер мен қыздар,
өз басымыздың бостандығымызбен Алма Дінмұхамедқызына
қарыздармыз. «Құн, барымта, қалың мал, әйелдерді еріксіз
күйеуге беру, бірден артық әйел алу сияқты тақырыпты
Қазақстан орталық атқару комитетінің қаулысын жалпы
Ресейлік атқару комитетінің 2-ші жиылысы 1924 жыл
октябрьдың 16-сында бекітіп, 228, 229, 230, 231, 232 қосымша
статья қылып, қылмыс заңына кіргізіп отыр. Алманың әйелдер
теңдігі жолында сіңірген еңбегі зор. Ол сол кездегі астана
Орынбор қаласында К.Маркс атындағы клубта әйелдер
қозғалысының
тарихын
үйренетін
үйірме
ашты,
оның
бағдарламасы 22 сағатқа мөлшерленді. Әйелдерді еңбекке
тартуға көп үлес қосты. Ол аштық кезеңінде (1921-22 жж) ана
мен балаларды қамқорлыққа алды. «Әйелдер теңдігі» 1926
жылы 5 санында Алма Оразбаеваның суретін беріп, астына
былай деп жазған еді: «Әйел теңдігінің шығуына себепші
397
болғандардың бірі, 1921-1926 жылдан әйелдер бөлімінің
меңгерушісі болған, қазір халық ағарту қызметінде...».
Д.П.Дорофеева өзінің естелігінде Алма туралы былай
жазған: «Алма была хрупкой, маленькой, худенкой женщиной,
но с большой волей и твердым характером... Нам, работникам
губкома, работающим среди женщин, она часто писала
товарищеские письма, передавала советы, просила делиться
опытом работы...» десе, Сара Сатпайқызы Есова «білім
жөнінен сегіз қырлы, бір сырлы, ал жеке басы өте сүйкімді, ақ
жарқын жолдасымыз Алма бейнесіне адамға тән жақсы
қасиеттің бәрі бар еді» - деп, досына сүйсінді. Хамеш
Ярлыкамышева 1958 жылы Алма апайды еске алу кешінде ол
кісінің жан баласына деген қамқорлығын атап айтты.
О.М.Паммер: «Алма Оразбаевнаны мен алғаш рет 1924 жылы,
көктем кезінде Орда қаласында көрдім. Мұнда ол губерниялық
партия конференциясын өткізу үшін Қазақ облыстық партия
комитетінің уәкілі ретінде келген еді. Конференцияда ол бірінші
мәселе бойынша «Еліміздің халықаралық жағдайы» туралы
баяндаманы тартымды да мазмұнды шығаруға дәрмені қалай
жетті десеңізші... Айта кетейін, Алма орыс тіліне жүйрік еді.
Тіліне бір ақау, кібіртік дейтін болмайтын. Ол орыс тілінде өте
мәдениетті сөйлейтін...».
Әйелдердің әлеуметтік проблемаларын шешу Азамат
соғысынан жаңа шыққан елге оңай емес еді. С.Сейфуллин
ССРО Орталық Атқару комитетіне Ұлттар советіне әйелдер
арасында жұмыс жүргізуге арнайы қаржы бөлуді өтінді. Алма
Оразбаева
Жетісу
облысында
партия
жоқ әйелдердің
конференциясын өткізуге қаржы іздеген кезі де болды. Алма
бұл мәселені қазақ өлкелік партия комитетінің алдына қойды.
Не керек, 1924 жылы 24 қарашада Қазақ Орталық Атқару
комитеті әйелдер арасында жұмыс істеуге арналған қор құруға
қаулы алды. 1924 жылы 18 желтоқсанда Алма Оразбаева
Қазақ Орталық Атқару комитетінің төрағасына арнайы хат
жолдады. Онда қор статусы туралы өзі даярлаған құжатты
үлкен президиумде талқылап, бекітуін өтінді.
«Қазақ халқының жартысы әйел – деп жазды «Еңбекші
қазақта», - Алма Оразбаева 1923 жылы наурызда – сол бір
елдің жарты денесі сияқты, әйел халқы сәулесіз, отсыз,
өнерсіз, надан болса, Қазақстан бүтін, толық, санаулы ел
болмақ емес. Мұны қазақтың әйелі де, еркегі де есінен
шығармау керек». Осы сөздер маңызын бүгінде жоймағандай
көрінеді. Алма Оразбаевнаның беделі ел арасында өте жоғары
болды. 1925 жылы Қызыл-Орда қаласында, ол кездегі
398
астанада, Пермин көшесі, 26-шы үйде Алма Оразбаева
атындағы артель құрылды. Ол жыл бойы өндіріспен
айналысатын, киіз басатын, түбіт, тебетей тігетін, кілемдер
тоқитын, 60 әйел ұйымдастырған артель еді. Өлкелік әйелдер
ұйымы, қазақ Атқару комитетінің әйелдер мәселесі жөніндегі
комиссия, қалалық партия комитеті, қалалық атқару комитеті
1926 жылы ақпан айында кілемдер тоқу фабрикасына Алма
Оразбаеваның атын беруді мақұлдады. Бұл кезде Алма
Москвада оқуда болатын.
Алма Оразбаеваның кішіпейілдігі, қарапайымдылығы
туралы С.Ы.Арықова былай деп айтып кеткен:
«1927 жылы ма, әлде 1928 жылы ма, анық есімде емес,
мен Қызылордада Алмаға қызмет істейтін жеріне бардым.
Кірсем, Алма сағат 12:00 де баласын емізуге үйге кетейін деп
тұр екен, мен кірген соң біраз күте тұруды өтінді. Ол пальтосын
киіп жатқанда әйелдердің бірі Алмаға:
Түскі тамаққа сіздің жаяу баратыныңыз қалай? Көлік
бар емес пе, неге мініп жүрмейсіз, деп сұрады.
Өз ісіммен бара жатқанда мекеменің көлігін алғаным
ыңғайсыз ғой... деп, күлімсіреп жауап қатты».
Алма Орынбор әйелдерінің «құрметті делегаты» болды.
1921
жылы
ол
шығыс
еңбекшілерінің
Коммунистік
университетінде қызмет атқарып, барша шығыс әйелдері
өкілдеріне ұстаздық жасады. Қазақ әйелдерінің теңдігі үшін
күрес Алма Оразбаева өмірінің мақсатына айналды. 1958
жылы 14-қазанда Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті
Алманың туғанына 60 жыл толуына байланысты «Алма
Оразбаеваның есімін мәңгі есте қалдыру» туралы арнайы
қаулы қабылдады. Бірақ бұл коммунистік үгіт үшін жасаған жай
лебіз күйінде қалды да қойды. Алма Оразбаева кешегі кеңес
заманасында да ешкімге керек болмай, аруағы аяқ астында
қалды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Павлова В. Дочери советского востока. Москва, 1961 г.
«Сарыарқа». 1917 ж. 5 б.
«Советская степь». 1924 жыл, 5 ақпан.
Аяулы жандар. –А. 1961 жыл, 334 бет.
«Әйелдер теңдігі». 1926 бет, № 11.
Женщины
Казахстана.
Активные
строители
социализма. 1918-1945 гг. стр. 77.
399
Арықова Н. Уәкіл әйел – Үлгілі әйел. Қызылорда, 1926
ж, 4 бет.
МАЗМҰНЫ
СОДЕРЖАНИЕ
КІРІСПЕ СӨЗ
ВСТУПИТЕЛЬНОЕ СЛОВО
Елюбаев С.З. – Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетініің
ректоры, а.ш.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі
3
ЖАЛПЫ ОТЫРЫС
ПЛЕНАРНОЕ ЗАСЕДАНИЕ
400
Карасаев Г.М. (Астана, Казахстан). Патриарх исторической науки
Казахстана
Козьменко В.М. (Москва, Россия). Отечественная история в вузе: какая
история нам нужна?
Абдуллаев Н.А. (Актобе, Казахстан). К истории ассамблеи народов
Казахстана
Сорокин
Ю.А.
(Омск,
Россия).
«Антропологический
поворот»
историографии в контексте научного наследия Л.Н. Гумилева
Буканова Р.Г. (Уфа, Башкортостан). Профессор Абуев К.К. и его вклад в
изучение казахско-русских взаимоотношений
4
8
18
25
29
«ОТАНДЫҚ ТАРИХ, АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОГРАФИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ»
секциясы
Секция
«ВОПРОСЫ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ИСТОРИИ, АРХЕОЛОГИИ И
ЭТНОГРАФИИ»
401
Абуев К.К., Шарипова А.Б. (Көкшетау, Қазақстан). Ақмола уезі - ірі
өнеркәсіп орталығы: қалыптасуы мен дамуы
Алдаберген М.Н., Жолдасов С.Ж. (Шымкент, Қазақстан). Отандық
тарихтағы қазақ-жоңғар қатынасы шиеленісуі кезеңдерінің «ақтаңдақты»
мәселелері
Байшов Б.Б. (Ақтөбе, Қазақстан). Абылай сұлтанның қазақ-қытай
шекарасын межелеу бағытындағы саясаты және ұлы тұлға мұратының
орындалуы
Бекбаева Т.А. (Алматы, Казақстан). Қазақ қоғамындағы толеранттық түсінік
Буктугутова Р.С. (Кокшетау, Казахстан). Репрессии против казахской
интеллигенции в 30-ые годы ХХ века (на примере Акмолинской области РК
и Омской области РФ)
Ғанибаева Ж.А. (Ақтөбе, Қазақстан). Империялық басқару жүйесіндегі
шаруа бастықтары: білімі мен әлеуметтік тегі
Ергалиев Ж.Х.
(Кокшетау, Казахстан). Обзоры и памятные книги
Акмолинской
области как источник истории развития народного
образования в городе Кокшетау в конце XIX –начале ХХ вв.
Есенгалиева В.А. (Уральск, Казахстан). Национальная история – основа
духовной консолидации общества
Еслямова А.З. (Астана, Қазақстан). Патша үкіметінің ислам дінін
ығыстыру саясаты (XIX ғ. екінші жартысы мен XX ғ. басы)
Жидченко А.В. (Омск, Россия). Городская повседневность 1950-60-х гг. в
СССР: между идеалом и реальностью
Кожакметова Г.К. (Актобе, Казахстан). Торговая политика российского
правительства (вторая половина ХVIII – ХIХ вв.). Оренбургский меновой
двор
Кусаинов М.Ж. (Кокшетау, Казахстан). Археология и этнография как
основа нашей Независимости
Күзембайұлы А., Әбіл Е., Әлібек Т., (Қостанай, Қазақстан). Керей
тайпалар одағының қалыптасуы
Қарасаев Ғ.М. (Астана, Қазақстан). Еуразия сақтарының жекелеген
тарихы ХVІІІ - ХІХ ғасырлардағы батыс, орыс зерттеушілері еңбектерінде
(этникалық, әлеуметтік даму тарихынан)
Муратказин
М.М.
(Алматы,
Казақстан).
1920-1945
жылдардағы
Қазақстанның шығыс аймағындағы өнеркәсіп саласының дамуы
Муратова С.Р., Тычинских З.А. (Тобольск, Россия). Роль Тобольска в
развитии взаимоотношений России с Казахстаном в XVII – XVIII вв.
Мухамадеев Т.М., Мухамадеева И.А. (Щучинск, Казахстан). О
необходимости создания учебника по военной истории Казахстана
Назарова З.Ж. (Астана, Казахстан). К вопросу истории земельно-водной
реформы 1921-1922 гг. в Казахстане
Оразаева Ж.Ж. (Ақтөбе, Қазақстан). Халықтың тылдағы ерен ерлігі
Оразалина Ж.Е. (Кокшетау, Казахстан). К вопросу о политических
репрессиях в Северном Казахстане в 1930-е годы: Пресновское дело
Сакауова Н.К. (Астана, Казахстан). Психиатрия как инструмент власти
против инакомыслия
Сактаганова З.Г. (Караганда, Казахстан). Религиозная ситуация в
Республике Казахстан (по материалам интернет-сайтов)
Сарсенов К.С., Ташай К.К. (Орал, Қазақстан). Үнді халықтарының
дүниетанымы мен діни-этикалық философиялық жүйелерінің пайда болып
қалыптасуларының ерекшеліктері және олардың негізгі бағыттары
Тайшыбай
З.С.
(Петропавл,
Қазақстан).
Абылайтанудың тарихи
проблемалары
Ташетов Т.Т. (Көкшетау, Қазақстан). XV-XVII ғасырлардағы қазақ
хандығына көзқарас
Төлепбергенов Ғ.М., Әдей Ж. (Көкшетау, Қазақстан). ХІХ-ХХ ғғ. Көкшетау
35
40
49
54
58
62
68
72
75
79
83
87
91
99
103
108
114
119
123
125
129
134
138
143
152
155
160
402
«ЖАЛПЫ ТАРИХ, ТАРИХНАМА, ТАРИХТАНУ ЖӘНЕ ӘДІСНАМА
МӘСЕЛЕЛЕРІ»
секциясы
Секция
«ПРОБЛЕМЫ ВСЕМИРНОЙ ИСТОРИИ, ИСТОРИОГРАФИИ,
ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЯ И МЕТОДОЛОГИИ ИСТОРИЧЕСКОЙ НАУКИ»
Байбосын Л.С. (Арқалық, Қазақстан). ХVІІІ ғасырдың 20-30 жылдарындағы
қазақ-орыс қарым-қатынасының тарихи деректерде зерттелуі
Бижанова Г.Х. (Арқалық, Қазақстан). Қазақстан Республикасында тарихи
білім беру мәселелері
Ержанова М.С. (Алматы, Қазақстан). ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы
мұсылмандық қозғалыс
Ерманова А.Б. (Арқалық, Қазақстан). Қазақстан Республикасының дін
туралы Заңнамасы
Ибрагимова
Г.Е.
(Астана,
Қазақстан).
Халықаралық
үкіметаралық
ұйымдардың қазіргі заманғы халықаралық қатынастар жүйесіндегі рөлі
мен орны
Кадиков Э.Р. (Омск, Россия). Верхнеудинская группа ПСР (конец 1908 –
начало 1909 гг.), или история одной провокации
Капышев А.К. (Кокшетау, Казахстан). Закон Республики Казахстан «О
религиозной деятельности и религиозных объединениях» как средство
формирования светского государства
Толочко А.П. (Омск, Россия). Деятельность сибирских организаций
социалистических партий среди местного крестьянства в 1910 – 1914 гг.
Шайхыгалиев Е.А. (Көкшетау, Қазақстан). Кеңес мемлекетіндегі халықтар
депортациясы және оның себептері
177
181
185
191
195
199
204
208
212
«ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІЛІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ТАРИХЫНДАҒЫ ЖЕКЕ
ТҰЛҒАНЫҢ РӨЛІ»
секциясы
Секция
«РОЛЬ ЛИЧНОСТИ В ИСТОРИИ СТАНОВЛЕНИЯ КАЗАХСКОЙ
ГОСУДАРСТВЕННОСТИ»
403
Абдрахманова
С.А.,
Идрисов
Р.А.,
Жапарова
К.Г.
(Көкшетау,
Потанин Г.Н. қазақ-орыс мәдени ықпалдастығы мен қызметтестігінің
жаршысы
Абуев Қ.Қ. (Көкшетау, Қазақстан). Науан Хазірет – Көкшетаулық тарихи
тұлға
Ахмеджанова Ж.О. (Кокшетау, Казахстан). Роль личности в истории
Ахметжанова Ж.Б. (Қарағанды, Қазақстан). Тарихи өлеңдердегі ұлттық
трагедия табиғаты
Әліпбек А.З., Қойшиев Қ.Е., Оразымбетова К.Ш. (Шымкент, Қазақстан).
Ертедегі қазақ халқының мәдениетінде салауаттылық пен әсемдік
тәрбиесінің дамуы
Әліпбек А.З., Малдыбаева А.О. (Шымкент, Қазақстан). Жас ұрпақты
әсемдікке, салауаттылыққа тәрбиелеуде қазақтың ұлы ағартушылары
еңбектерінің педагогикалық-психологиялық мәні
Байшов Б.Б., Карсакова Г.Б. (Ақтөбе-Көкшетау, Қазақстан). Қазақстан-
2050» жолдауындағы сыртқы саясат мәселелерінің жүзеге асырылу
барысы
Бекишев К.О., Зубайраева Г.Б. (Кокшетау, Казахстан). Ч.Ч. Валиханов –
роль личности в истории культуры
Бекишев К.О., Умурзакова С.О. (Кокшетау, Казахстан). Стратегии и
принципы Н.Назарбаева по построению и эффективному развитию
Казахстана
Бексеитова А.Т. (Көкшетау, Қазақстан). Мұстафа Шоқайдың қоғамдық-
саяси қызметі
Дуйсембекова Ш.Д. (Семей, Казахстан). Трудовое воспитание личности
школьника в философском наследии казахстанских ученых мыслителей
Каженова Г.Т. (Кокшетау, Казахстан). Смагул Садвакасов и его борьба
за Независимость национальной государственности
Қаипбаева А.Т. (Алматы, Қазақстан). Ілияс Омаров - көрнекті мемлекет
және қоғам қайраткері
Қайсар Құсайынұлы (Алматы, Қазақстан). Тарих арқылы ұрпақ тәрбиесі
басты мәселе. Қазақ ақындары шығармаларын пайдалану хақында
Карсакова Г.Б. (Кокшетау, Казахстан). Алашская интеллигенция о
политическом положении казахов в ХIХ - начале ХХ веков
Кенжебекова Ж.А. (Қарағанды, Қазақстан). Мәди Бәпиұлы және ұлттық
тарихи сабақтастық
Кукушева Н.Э., Жусупова Р.К. (Кокшетау, Казахстан). Роль Первого
Президента Н.А.Назарбаева в стратегическом развитии Казахстана
Қанат Еңсенов (Астана, Қазақстан). Отандық тарихты зерделеу және оған
жастардың қатысуы
Кушпаева А.Б. (Көкшетау, Қазақстан). Көкше өңірінің қайраткерлері
есімдерімен байланысты ғимараттар мен сәулет нысандары
Сейтмағанбетова Ж.Т. (Астана, Қазақстан). Алма Оразбаева – ХХ
ғасырдың 30 жылдары қазақ әйелдері саяси қозғалысының басшысы.
Оның ХХІ ғасыр қыздарына үлгі боларлық қырлары
216
220
231
234
238
241
246
250
260
266
272
276
282
287
291
295
300
304
307
311
404
Тарих ғылымдарының докторы, профессор
Әбуев Қадыржан Қабиденұлының 75-жылдық мерейтойына арналған
«ТАРИХ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ
ҒЫЛЫМДАРДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ»
Халықаралық ғылыми-практикалық конференция
МАТЕРИАЛДАРЫ
МАТЕРИАЛЫ
Международной научно-практической конференции
«АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ И
СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНЫХ НАУК»,
посвященной 75-летнему юбилею доктора исторических наук,
профессора Абуева Кадыржана Кабиденулы
Дизайнер – Садуов Ш.А.
Редактор – Закенова Г.Б.
Технический редактор – Звольский В.А.
Редакционно-издательский отдел
Кокшетауского государственного университета им. Ш. Уалиханова
Подписано в печать 20.01.2014 г. Объем 20 п.л. Тираж 300 экз.
Заказ № 1
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің
баспаханасында басылған
Отпечатано в типографии
Кокшетауского государственного университета им. Ш. Уалиханова
Наш адрес: Казахстан, Акмолинская обл., г. Кокшетау,
ул. Абая 76, РИО КГУ им. Ш. Уалиханова
e-mail:
www.kgu.kz
405
Достарыңызбен бөлісу: |