Түркiстандағы Тәуке хан мен Қайып, Батыр сұлтандарды
жоңғарларға қарсы соғысуға үгіттеп, 1817 жылы айдап салғаны
айтылады. Біздің бұл жердегі айтпағымыз қазақтардың Аягөз
маңындағы жоңғар әскерлерінен жеңілгені емес, 1717 жылы
Тәуке ханның бұ пәниде әлі бар екендігі. Кей тарихшылар
Тәукемен бірге Қайып, Батыр сұлтандардың аттарының қатар
аталуын ол кісінің денсаулығының нашарлап, мемлекеттік іске
қатысуға мүмкіндігі болмағаннан деп көрсетеді.
Жалпы, Тәуке ханның қай жылға дейін өмір сүргені, қашан
таққа отырғаны жөнінде бұдан жеті-сегіз жыл бұрын бір жас
ізденуші кандидаттық диссертация қорғап, оны дәлелдеген еді.
Ол бізге қатты ұнаған. Алайда неге екені белгісіз, кей аға
тарихшылар өз еңбектерін жазуда ескі таптаурынмен кетіп,
осындай,
жас
тарихшылардың
ізденістеріндегі
жаңа
материалдарды байқамай қалады-ау деген ойға келесіз. Бірақ
қанша айтқанымызбен, Тәуке сияқты ханымыздың туған жылы
мен өмірден өткен уақыты жөнінде алдағы кезде жазылатын
оқулықтарда дұрыстап бермегеніміз болмас деп ойлаймыз.
Үшінші,
біздіңше,
әлі
күнге
дейін
қазақ-жоңғар
қатынасының шиеленісуіне, қазақтардың қансырап, өздерінен
көмек алу үшін қолын созуына мәжбүрлеуге мүдделі кей
мемлекеттің болғандығы жөнінде жеткілікті терең айтылмай
келеді.
Бұл жөнінде сөз болғанда, жоңғарларды, орыстарды
жамандай бергеннен гөрі бүгінгі жастарымызға тағлым болар
Қазақ хандығының ішкі жағдайын, қазақ билеушілерінің билік
үшін таласып, ел бірлігін кетіргенін де көбірек айтқанымыз жөн
сияқты. Өйткені, ел бірлігі қашанда бірінші тұратын жай. Соны
баса көрсетуіміз керек. Бірлігі кеткен елді тарих ешқашан
кешірмейді. Жастарымыз осыны білуі керек. Ел бірлігі кеткенін
көршілер
қалт
жібермей,
өздерінің
мүдделері
үшін
пайдаланған.
Бұл жөнінде айтсақ, Орынбор мұрағатынан алынған, ХVІІІ
ғасырдың
басындағы
патша
үкіметінің
жекелеген
билеушілерінің қазақ халқына, оны өз қармағына іліктіру үшін
басқа, көрші жатқан ұлттарды айдап салудағы зымияндық
саясаттарының біз үшін жантүршігерлік болғанын айтсақ
жеткілікті. Ал Омбы мұрағатында ХVІІ-ХVІІІ ғасырдағы қазақ
халқының жайы кең сөз болады. Ресей империясы сыртқы
істері мұрағатында, Орынбор, Омбы мұрағаттарында Тәуке хан
билігі кезінен бастап қазақ халқының тарихы кеңінен
баяндалады. Солардан осы мәселеде екі мысал ғана
келтірсек, соның өзі біздің оқырмандарға түсінікті болады деп
55
ойлаймыз.
Сол жылдардағы Орынбор мұрағатында сақталған бiр
құжат мынадай мазмұнда жазылыпты: қазақтар сияқты
жоңғарлар мен башқұрттар бiр мiнездес, аңқау, сенгiш жабайы
халықтар. Егер оның бiреуi Ресеймен қақтығыса қалса, қалған
екеуiн оған айдап салу керек. Бiреуiн екiншiсiне айдап салу
арқылы олардың тарапынан болған кез келген қарсылықты оп-
оңай басып тастауға болады. Сөйтiп, бұл мәселеде Ресейдің
араласуынсыз-ақ жуасытудың мүмкiндiгi бар [6],- десе, екінші
бір материалда қазақтардың үш жүзінің өзін бір-біріне айдап
салу керек екендігі айтылады.
Әрине, өткен тарихты оқығанда қашанда кінәні өзімізден
емес, өзгеден іздейтініміз бар. Осы жерде біздің елімізде
ауызбірліктің болмағанынын да неге айтпасқа. Орынбор
мұрағатындағы бір материалда: сол бір, ұзаққа созылған,
бітпейтін соғыс кезінде қырғыздар (қазақтар) тез-ақ жеңер еді.
Ал қырғыздарда (қазақтарда) қалай? Олардың бір ханы
жоңғарлармен соғысып жатса, екіншісі өздерін қырғынға
ұшыратқан жауға қарсы күш жұмсау орнына өзара келісе
алмай, бауырын жау қолына тастап, ұрыс майданынан кетіп
қалады. Сөйтіп, өзара өкпелескен олар осындай қиын сәттің
өзінде ескі араздықтарын қайта қоздырып, ақырында өз
иеліктерінен айрылып, бірінен соң бірін жоңғарлар қолында
қалдырып жатыр,- деп көрсеткені.
Осы жерде тағы да айта кететін бір жай, қазақтар үшін
сол бір қиын кезде жоңғарлар, башқұрттар, қазақтар арасына
сырттан от салып, бiр-бiрiне айдап салып отырған орыс
мемлекетінің
ойы
Түркия
Республикасының
тарихшысы
Мехмет Сарайдың Стамбул қаласында 1993 жылы жарық
көрген еңбегінде атап көрсетілгендей, орыс саясатшыларының
мақсаты Қазақ хандығын әлсірету болғандығы [7],- дегені тегін
айтылмаған.
Алтайдан Атырауға дейін созылып жатқан қазақ даласы
тұнып
тұрған
тарих.
Ойлап
қарасақ
қазақ
халқының
жоңғарлармен күрес тарихындағы көптеген оқиғалар олармен
көршілес жатқан еліміздің оңтүстік-шығысы мен оңтүстігінде
болған.
Бұл
ең
алдымен
елдің,
өңірді
жағрафиялық
орналасуына байланысты еді. Ежелгі және орта ғасырлар
дәуірін алсаңыз Баласағұн, Тараз, Испиджаб, Ташкент,
Отырар, Сығанақ... қалалары тізбектеліп бір жолдың бойында
жатыр. Қазақ хандығының ХVІІІ ғасырдың басындағы жайына
келсек, Ташкент қаласы Ұлы жүздің ордасы (астанасы) болып,
Төле би мен Жолбарыс хан отырса, Қазақ хандығының
56
