Қазақстандағы отбасылық орналастырудың жағдайы

21
сайтын тұлғаларды дайындаудың алғашқы курстары заңнамамен реттел-
меген .
Статистикалық мағлұматтардың сараптама қорытындылары бойынша аса 
кең  таралған  қорғаншылықпен  қамқоршылық  (әлеуметтік  жетімдер  санынан 
62,5%  бала),  содан  кейін  таралуы  бойынша  институционалдандыру  (31,3%) 
және патронат (6,2%) орын алады .
Қазақстанда  отбасыларына  орналастырылған  балалар  туралы  бірыңғай 
интернет-порталы бар . Бұр ресурс  2012 ж . 27 маусымынан ашық және жетім 
балаларды  қазақстандық  азаматтардың  отбасыларына  жайғастырудың 
қолданыстағы механизмдерінің бірі болып табылады .
Бала  мүдделерін  қорғау  мақсатында  баланы  қамқорлық  жасауға  (асы-
рап  алу)  тапсырмастан  бұрын  заңнамалық  талаптарға  сәйкес  болашақ 
қамқоршылардың  (асырап  алушылардың)  әлеуетті  мүмкіндік  мағлұматтары 
мен басқа да мағлұматтары зерттеледі [4] . 
Бірақ тәжірибе көрсеткендей қорғаншылық және қамқоршылыққа жауапты 
органдар тарапынан қорғаншыларды (асырап алушылар)  жеке тұлға ретінде 
жеткіліксіз зерделеу мен бақылау фактілері орын алады .
Альтернативті қорғаншылыққа қойылған бала егер бұл баланың мүддесіне 
қайшы  келмесе,  ата-анасымен,  өз  отбасының  басқа  да  мүшелерімен,  до-
старымен  тұрақты  байланыс  жасауға  мүмкіндігі  бар  [5] .  Ата-аналарының 
қамқорлығынсыз қалған баланың мүддесі үшін қорғаншылықты анықтау кезінде 
оның ұлты, нақты бір дінге қатыстылығы мен мәдениеті, туған тілі, тәрбиелеу 
мен оқытудағы мирасқорлықты қамтамасыз ету мүмкіндігі ескеріледі . 
 
Балалардың құқығы бар:
1) олардың адами абыройының кұрметтелуіне; 
2) қорғаншы немесе қамқоршы тарапынан қамқорлыққа; 
3) онымен бірге тұруға; 
4)  оған  тиесілі  алиментке,  жәрдемақыға  және  басқа  да  әлеуметтік 
төлемдерге; 
5)  тұрғын  үйге  құқықтарының  немесе  тұрғын  үйді  пайдалану 
құқықтарының сақталуына; 
6)  қорғаншы  немесе  қамқоршы  тарапынан  қиянат  етушіліктен 
қорғанысқа; 
7) қорғаншы немесе қамқоршының отбасында тәрбиеленуге; 
8)  олардың  күту,  тәрбиелеу,  білім  беру  және  жан-жақты  дамуын 
қамтамасыз етулеріне;
9) тұрғын үй заңнамасына сәйкес тұрғын үйі болмаса үй алуға [6] . 
1-тарау. Жетімдік аясындағы жағдайға шолу

22
Егер қорғаншылық немесе қамқоршылық орнатылатын балада ағалары 
немесе әпкелері болса, олардың бірге тұруына жағдай жасалады .
Бір  тұлға  ағайынды  және  апалы-сіңлілі  немесе  бір-бірімен  туыстық 
қатынастары  жоқ  бірнеше  баланы  асырап  ала  алады .  Егер  балалар 
бірге тұрып, бірге тәрбиеленбесе және өздерінің туысқандықтары туралы 
білмеген жағдайда және асырап алушылық балалардың мүдделеріне жауап 
беретін жағдайлар болмаса, бір отбасында тәрбиеленген ағайындыларды 
және  апалы-сіңлілерді әртүрлі тұлғалар асырап алуға, қорғаныштық және 
қамқоршылыққа алуға, патронатқа жол берілмейд [8] .
Патронат отбасыларында ағайындылар және  апалы-сіңлілер берілген 
жағдай  болмаса,  3  баладан  артық  бала  тәрбиелеуге  болмайды .  Отба-
сына  қорғаныштыққа  берілетін  балалар  саны  шектелмейді,  бірақ  соған 
қарамастан,  қорғаныштыққа  беру  шешімін  қабылдар  кезде  балалардың 
қажеттілігін  қанағаттандыру  үшін  қамқоршының  материалдық  және 
тұрмыстық жағдайлары қарастырылатын болады .
Зерттеулер  қорытындылары  бойынша  тәжірибеде  ағайындыларды 
және  апалы-сіңлілерді бір-бірінен айырмау саясаты қолдау табады . Бірақ 
баланы  отбасына  қорғаныштыққа  немесе  асырап  алуға  тапсыру  кезінде 
ағаларының және әпкелерінің болуы кедергілердің бірі болып табылады, 
себебі барлық асырап алушылар бірнеше баланы қыбалдауға дайын бола 
бермейді .
Балалар бірін-бірі білмеген немесе егер бұл баланың мүддесіне жауап 
берген жағдайлар болмаса, ағайындылар және  апалы-сіңлілерді әртүрлі 
тұлғалардың асырап алуына жол берілмейді .
Жетім балаларды және ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған бала-
ларды отбасыларына жайғастыру кезінде баланың мүддесі үшін оның ұлты, 
нақты бір дінге және мәдениетке қатыстылығы, тәрбиелеу мен оқытудағы 
мирасқорлықты қамтамасыз ету мүмкіндіктері ескерілуі мүмкін .

23
Балалар
ды ж
айғастыр
у ф
ор
м
алары
Асыра
п а
лу
Бала асырап  алу (қыз асы
-
рап алу) – шығу  тегі бойынша  туысқандар
дың 
құқықт
ары мен 
мінде
тт
еріне 
теңестіріле
тін 
балаға қа
тысты 
құқықт
ар мен 
мінде
тт
ер
ді 
туғыза
тын с
от 
шешімі негізінде  отб
асына 
тәрбие
ле
уг
е б
а-
ланы (б
алалар
ды) 
бер
удің құқықтық 
формасы
 .
Со
т шешімі
Қорғаншылық, қамқоршылық
Қорғаныштық –он төр
т жасқа 
то
лмаған б
алалар
дың және 
со
тпен іс-әрек
етк
е қабіле
тсіз 
деп т
анылған тұлғалар
дың 
мүдде
лері мен құқықт
арын 
қорға
удың құқықтық форма
-
сы
 .  Қамқоршылық –он төр
т 
жаст
ан он сегіз жасқа дейінгі 
баланың (б
алалар
дың), 
сонымен қа
тар спир
ттік 
ішімдік
тер
ді және есір
ткі 
за
тт
арын шамадан тыс 
қо
лдану нәтижесінде с
отпен 
іс-әрек
етк
е қабіле
тсіз деп 
шек
те
лг
ен кәміле
тк
е т
олған 
тұлғалар
дың мүдде
лері 
мен құқықт
арын қорға
удың 
құқықтық формасы
 .    
ҚҚО орг
анының шешімі
Пат
ронат
Па
трона
т – а
та-аналарының 
(біре
уінің) қамқор
лығынсыз 
қалған б
алалар
ды (б
аланы) 
тәрбие
ле
уг
е алуға ықылас 
білдірг
ен тұлғы (па
трона
ттық 
тәрбие
ле
уші) мен қорғаныштық 
немесе қамқоршылық жаса
уды 
жүз
ег
е асыра
тын орг
ан арасын
-
да жасала
тын шар
т бойынша 
азама
тт
ар
дың о
тб
асыларына 
па
трона
ттық тәрбие
ленуг
е 
беріле
тін б
алалар
ды тәрбие
ле
у 
формасы бо
лып т
абылады
 .
Баланы тәрбие
ле
уг
е 
(па
трона
ттық тәрбие
ле
уші) 
алуға ықылас білдірг
ен тұлға 
мен ҚҚО арасында жаса
-
ла
тын б
аланы (б
алалар
ды) 
тәрбие
ле
уг
е б
ер
у т
уралы шар
т .
Айыр
м
алық 
белгіл
ері
Анықт
ама
Негізгі қалыпт
асуы
№ 
1.
2.
А
та-аналарының 
ңам
ңорлы
ңынсыз 
ңал
ңан балаларды жай
ңастыру формалары бойынша салыстыру кестесу*