Вестник таразского государственного педагогического института

12 
 
түрлері  арқылы  жан-жақты  әсер  беріп,  олардың  жақсы  мен  жаманды  айырып,  тебірене 
білуін, дүниеге кӛзқарасын, сезім қабілетін адамгершілікке сай қалыптастыра алады. Ӛйткені 
олар ӛмірдің қайсыбір салаларына арналған әндер, күйлер, жырлар, термелер т.б. халықтық-
музыкалық шығармашылығы арқылы музыка пәнін оқыту жүйесінде оқушыларға халықтар 
достығы  туралы,  елін,  жерін,  Отанға  деген  сүйіспендік,  ӛз  халқымыздың  тарихын  білуге, 
жаңалықты сезінуге кӛмектеседі. Мұғалім музыка сабағы арқылы ғана балалардың ішкі жан-
дүниесіне,  нәзік  сезімдеріне  күшті  әсер  етіп,  келешек  ұрпақты  жоғары  адамгершілік 
қасиеттерге баули алады [10]. 
Музыка 
әлемін 
қабылдауға 
талдай 
білуге 
эмоционалдық 
сезімталдығын 
қалыптастыруда жалпы жан-жақты білімді, мәдениетті болып ӛсуіне әсер етуіне мектептегі 
музыка сабағының алатын орны ерекше. Бала мектеп табалдырығынан алғаш аттаған күннен 
бастап, дұрыс ұйымдастырылған ӛз мамандығының шебері, шығармашылық фантазияға бай, 
арнайы  музыкалық  аспапты  еркін  меңгере  алатын  мұғалім  сабағынан  дәріс  алса  және  ол 
шебер  мектеп  бағдарламасына  сай  әрі  қарай  жалғасып  жатса,  бұл  орайдағы  алға  қойған 
мақсатты қалтқысыз іске асар еді.  Әйтседе бүгінгі қолда бар әдістемелік құралдарды дұрыс 
пайдаланбаса,  ӛз  ісіне  жауапкершілікпен  қарамау  жабдықталған  музыка  кабинетінің 
технологиялық  құралдарының  жоқтығы  музыка  сабағының  деңгейін  жоғары  дәрежеде 
кӛтерілуіне  мүмкіндік  бермеді.  Сондықтан  балаға  музыка  сабағының  басқа  пәндерден 
ӛзгешелеу екендігін сезіндіретін - музыка мұғалімі екендігін ерекше айтып кету керек. 
Мектеп  бағдарламасында  ұлтжандылыққа  тәрбиелейтін  кӛптеген  әндер,  күйлер 
жеткілікті.  Тіпті  халықтың  музыкалық  туындыларының  басым  кӛпшілігі  осы  патриоттық 
рухты оятады десек артық айтпаған болармыз. 
Тарихи әндер қазақ халқының ән мәдениетінің жеке бір саласын құрады. Бірақ олар бір 
ғана  дәуірде  тумаған.  Сол  себепті  мазмұны  мен  музыкалық  әуені  жағынан  бір-бірінен 
дараланады.  Терме,  толғау  үлгісіндегі  тарихи  әндер  әдетте  термелеп  айту  дәстүріне 
негізделсе, әсем де созылмалы әндердің бірі – «Елім-ай». Бұл ән ХҮІІ - ХҮІІІ ғасырдың қазақ 
жерінде  болған  ірі-ірі  тарихи  оқиғалармен  ерекшеленеді.  Ол  кезде  үш  жүздің  тӛңірегінде 
топтасқан  жеке-жеке  хандықтар  кӛп  болған  еді.  Сол  дәуірде  қазақ  пен  қалмақтардың 
арасында  ұзақ  жылдарға  созылған  күрес  туады.  Оған  негізінен  жер,  жайылым  дауы  себеп 
болған сияқты. 
1723  жылы  жоңғар  әскері  қазақ  жеріне  баса  кӛктеп  кірген  еді.  Бұл  оқиға  тарихқа 
«Ақтабан  шұбырынды,  алқакөл  сұлама»  деген  атпен  енген.  Алғашқыда  жоңғар  әскеріне 
тӛтеп бере алмаған қазақ елі  Талас,  Арыс, Сырдария бойына қарай үлкен шығынмен үдере 
кӛшкен.  Елі,  жерінен  безіп  Қаратаудың  бӛктеріне  қоныс  аударып  бара  жатқан  осындай 
кӛштің қайғылы суреттемесі «Елім-ай», «Қалмақ қызының әні» әндері арқылы берілген.  
«Елім-ай»  -  халық  туындысы.  Ел  басына  ауыр  күн  туғанда  халықтың  ӛз  еліне  деген 
сүйспеншілік  сезімі  арта  түсіп,  соны  ән  қуатымен  сыртқа  шығарып  отырған.  «Елім-ай» 
осындай  кезеңде  туып,  сан  рет  қайта  ӛңделіп,  қазақ  халқының  ӛз  еліне,  жеріне  деген 
сүйспеншілігін,  сол  арқылы  қайғы-қасіретін  бойына  жинақтаған  қайғылы  ән.  Оның  басты 
кӛркемдік  қуаты  да  осында.  Халқымыздың  ӛткен  тарихынан  мағлұмат  бере  отырып, 
оқушылардың ӛмір танымын кеңейте түсу, патриоттық сезімдерін ояту, музыкалық бейненің 
сипатын анықтау болып табылады. Әннің шығу тарихына тоқтала «Халықтың басына түскен 
қайғыны  қай  сӛздерден  анық  кӛруге  болады?»,  «Шығармадағы  басты  кейіпкер  кім?» 
Осылайша  шығармадағы  басты  музыкалық  бейне  –  ол  жоңғар  шапқыншылығына  ұшырап, 
туған елде құлдыққа айналып азып-тозған қаралы халық екенін кӛруге болады.   Бұл әнде сол 
кездегі халықтың елім, жерім деп еңіреген ащы үнін естуге болады.  Себебі, тарихи күйлер, 
әндер  педагогикалық-насихаттық  мазмұнға  ӛте  бай.  Олар  жоғары  идеялылығымен  халық 
басына  түскен  қайғы  мен  қасіретті,  аңсаған  бостандық  пен  теңдікті,  ағайын  мен  халықтың 
бірлігін  жырлау  арқылы  тарихи  оқиғаларды,  елін  қорғаған  батырлардың  ерлігін,  оларды 
жастарға  үлгі  етіп  жырлайды.  «Батыр  Тәуке»,  «Исатай»,  «Қайран,  елім»,  «Қайран  Нарын», 
«Ел айырылған», «Туған жер» сияқты тарихи күйлер, ән-жырлар соның жарқын кӛрінісі [9]. 

13 
 
Бұрын  қазақтың  кӛшпелі  дәуірінде  ауыл-ауыл  болып  жиылып,  ел  мақтанышы  болған 
ақындарды,  жыршыларды,  әншілерді  қонақ  қылып,  айлап  жібермей  ӛнерін  тамашалаған. 
Елдің  қабілдетті  жастары  хат  танып, қағазға  түсіре  білмесе  де,  ӛлең-жырларды,  термелерді 
қағып  алып,  кейіннен  ӛздері  нақышына  келтіріп  айтып  жүрген.  Ақын-жыраулар  қабілетті 
жастарды қастарына ертіп, үлкен ӛнерге баулыған. Сонау ежелден келе жатқан ӛлең-жырлар 
мен  шешендік  сӛздердің,  ән-күйлердің  қазақ  елінің  барлық  түкпіріне  кеңінен  таралуы 
халқымыздың ӛнерге деген ерекше сүйіспеншілігінен екені белгілі. Мұндай ұлы дәстүрді біз 
күй  атасы  Құрманғазының,  Тәттімбеттің,  Дәулеткерейдің,  Сүгір  күйшінің,  ән  атасы  Біржан 
салдың,  Ақан  Серінің,  Ыбырай  Сандыбаевтың,  Естай  Беркімбаевтың,  Жаяу  Мұсаның, 
Мұхиттың,  Жамбылдың,  Кененнің,  Исаның,  Әсеттің,  Мәдидің  т.  б.  қазақ  халқының  ақын-
композиторларының,  ӛнер  мектебінен  ӛткен  ұлы  адамдар  шығармаларының  халық  ішіне 
кеңінен таралуынан кӛреміз.  
Халық музыкалық творчествосының бір бӛлігі ретінде күй-ұлттық музыкалық мәдениет 
дамуының  негізі  болып  саналады.  Халықтың  аспаптық  творчествосында  музыка 
мәдениетінің ӛзіне тән белгілері туып, жетіліп отырады. Олар шығармалардың мазмұнында, 
кӛркем  бейнесінде,  музыкалық  әсерлілік  құралдарында  –  интонацияда,  әуенде,  ырғақта, 
ладтық-гармониялық негіздер мен формаларда кӛрініс табады. Неғұрлым танымал күйлердің 
негізінде  халықтың  жарқын  болашаққа  деген  арман-мұраты  жатқанын  кӛреміз.  Бұған 
Құрманғазының  «Серпер»,  «Қайран  шешем»,  «Кісен  ашқан»,  Дәулеткерейдің  (Бапас) 
«Желдірме»,  «Қоңыр»,  Сейтектің  «Заман»,  «Айдау»,  «Еркіндік»,  Абылдың  «Ӛтті-кетті», 
«Нарату»,  Ықыластың  «Жарым»,  «Аққу»  күйлерін,  сондай-ақ  Тәттімбеттің,  Қазанғаптың, 
Байсеркенің, Сармалайдың және т.б. күйлерін жатқызуға болады [11]. 
Сондықтан  да  бүгінгі  күні  әрбір  оқушыны  жеке  тұлға  ретінде  жан-жақты  дамыған, 
білімді  азамат  етіп  тәрбиелеу  -  біздің  парызымыз.  Олай  болса  музыка  саласында 
халқымыздың ӛткеніне терең үңіліп, сол ӛнер қазынамызды оқушыларға белгілі  бір жүйелі 
бағытта  теориялық  және  іс-тәжірибеде  қолдана  білсе,  сонда  ғана  біз  жас  жеткіншектердің 
ұлтжандылық  сезімін,  рухани  байлығын  шығармашылық  бағытта  тәрбиелей  алуымыз 
мүмкін. 
«Қазақстан – 2050» Стратегиясының ең басты 7 басымдықтың бірі – Жаңа қазақстандық 
патриотизм. Студент жастарға жаңа қазақстандық патриоттық тәрбие беруде біз – бәріміз тең 
құқықты,  тең  мүмкіндіктерді  иеленген  қазақстандықтармыз,  барлық  ұлт  ӛкілдерімен  тіл 
табысып,  тату  тәтті,  бейбітшілік  пен  келісімде  ӛмір  сүру,  ӛз  Отанымыздың  тағдырына 
жауапты болу – барша қазақстандықтардың басты қағидасы болуы шарт [12]. 
Ең бастысы, жастардың «Ол – қазақстандық, ӛз елінде оған барлық жағдайлар жасалған. 
Олардың азат ойлары мен кемел білімдері елімізді қазір бізге кӛз жетпес алыста, қол жетпес 
қиянда  кӛрінетін  тың  мақсаттарға  апаратын  құдыретті  күш  екеніне  сенім  білдіріп,  оларға 
сапалы  білім,  саналы  тәрбие  беру  біздің  негізгі  мақсатымыз.  Әлемдегі  ең  үздік  30  елдің 
қатарына  ену  халқымыздың  ауызбірлігін,  белсенділігін,  әр  азаматтың  жеке  басының 
жауапкершілігін талап етеді. 
 
Әдебиеттер тізімі: 
1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011  - 2020 жылдарға арналған 
мемлекеттік бағдарламасы;  
2. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы  (27.07.2007, №319);          
3. «Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008  
жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасы  туралы».  Қ.Р.  Президентінің  Жарлығы. 
Астана, Ақорда, 10. 10. 2006 ж. №200. 
4. Аңсабаева М. Сӛнбес жұлдыздар// Қазақстан мектебі №12, 2003. 125 б. 
5. Құсайынова А.Ж. Жеке адамның рухани мәдениетін қалыптастырудағы халық  
музыкасының  ролі  (Музыкалық  білім  беру:  проблемалары  мен  болашағы.  Халықаралық 
ғылыми-практикалық конференциялары) 196-198 бет. Алматы, 2005. 
6. Тойлыбаев Б. Тәрбиенің негізі ұғымы. // Тәрбие құралы. №1/2005.