64
Баланс активінің баптары оларды ӛтімділік дәрежесі бойынша топтағанда, басгы
орынды ең ӛтімді және әр жақты меншік нысаны алады - кассадағы, банктегі есеп
айырысу, валюта және ағымдағы шоттардағы ақша қаражаттары. Бұдан кейін бағалы
қағаздарға салынған қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар, дебиторлармен есеп
айырысулар тұрады. Активтің бұл қарастырылған баптары негізінен кәсіпорынның
"ӛтімділігін" (ӛтімді капиталын), яғни активтің бірінші кезектегі міндеттемелерді тӛлеу
үшін қаражаттар алынатын бӛлігін кӛрсетеді. Ӛтімділігі бұдан тӛмен элементтер
тауарлы-материалдық қорлар мен негізгі капиталдың баптарына топтастырылған. Баланс
пассивтері оларды қайтару, тӛлеу уақытының мерзіміне байланысты топтастырылады.
ІІ
1
. Неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер - бұларға уақытында
тӛленбеген кредиторлық борыш, қарыздар, басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер,
жұмыскерлермен олардың алған қарыздары бойын-ша есеп айырысу кӛлемінен асқан
мӛлшерде жұмыскерлерге берілген қарыздар жатады. Бұл берілген мӛлшерден асу банктің
мақсатты қарыздарын (несиелерін) ӛз мақсаты бойынша пайдаланбағандығын білдіреді
және сондықтан тезірек ӛтеу үшін неғұрлым ӛтімді активтермен қамтамасыз етілуі тиіс.
П
2
. Қысқа мерзімді міндеттемелер - қысқа мерзімді несиелер мен заемдар және
жұмыскерлерге арналған қарыздар.
П
3
. Ұзақ мерзімді міндеттемелер - ұзақ мерзімді несиелер мен заемдар.
П
4
. Тұрақты міндеттемелер - пассивтің I
бӛлімінің "Меншікті капитал" баптары.
Актив пен пассивтің балансын сақтау үшін бұл топтың жиыны баланс активінің "Алдағы
кезең шығындары" бабы бойынша сомаға азайтылады.
Баланс ӛтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша келтірілген топтар
жиындарын салыстыру керек. Баланс толық ӛтімді деп келесідей қатынастарда саналады:
2.Қаржылық тұрақтылықты талдау
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда маңызды тапсырмалардың бірі оның
қаржы тұрақтылығын сипаттайтын кӛрсеткіштермен танысу болып табылады. Қаржы
тұрақтылығын талдау кәсіпорынның меншікті және қарыз қаражаттарын қаншалықты
дұрыс басқарып отырғандығын анықтауға мүмкіндік береді. Қаржы тұрақтылығының
мазмұны, қалыпты ӛндірістік-коммерциялық қызмет үшін қажетті ақша ресурстарының
тиімді қалыптасуы мен пайдалануымен меншікті капитал қаржы ресурстарына ең
алдымен таза (бӛлінбеген) пайда мен амортизациялық аударымдар жатады. Қаржы
тұрақтылығының сыртқы белгісі ретінде шаруашылық субъектінің тӛлем қабілеттілігі
кӛрініс табады. Тӛлем қабілеттілік – бұл кәсіпорынның коммерциялық, несиелік және
тӛлем түріндегі басқа операцияларынан туындайтын ӛзінің қаржылық міндеттемелерін
орындай алу қабілеттілігі.
65
Сурет – Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын сипаттайтын кӛрсеткіштер
3.Тӛлем қабілеттілігін және ӛтімділікті талдау
Кәсіпорынның қанағаттанарлық тӛлем қабілеттілігі келесідей параметрлермен
расталады:
Есептік, валюталық және банктің басқа шоттарында бос ақша қаражаттарының
болуы;
Жабдықтаушылардың, персоналдың, бюджеттің, бюджеттен тыс қорлардың және
басқа кредиторлардың алдында ұзақ мерзімді мерзімі
ұзартылған қарыздың болмауы;
Меншікті айналым қаражатының (таза айналым капиталының) болуы.
Тӛмен тӛлем қабілеттілік кездейсоқ, уақытша, ұзақ мерзімді немесе созылмалы
болуы мүмкін. Ұзақ мерзімді тӛмен тӛлем қабілеттілік кәсіпорынды дағдарысқа алып
келуі мүмкін.
Қаржылық
тұрақтылықтың
жоғарғы
типі
кәсіпорынның
негізінен
қаржыландырудың меншікті қайнар кӛзі негізінде даму қабілеттілігі. Бұл үшін ол
қаржылық ресурстардың икемді құрылымы мен қарыз қаражатын тарту мүмкіндігіне ие
болуы, яғни несие қабілетті болуы қажет. Кәсіпорын несие қабілетті болып саналады, егер
меншікті қаржы ресурстар негізінде кредиторға алынған ссуданы уақытында қайтару
қабілеттігі болса.
Қаржы тұрақтылығын сақтап қалуы үшін кәсіпорынға тек пайда кӛлемінің ӛсуі ғана
емес сонымен қатар оның деңгейінің салынған капиталға қатысты ӛсуі де, яғни
рентабельділік де қажет.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы – бұл кәсіпкерлік тәуекелділіктің ең тӛменгі
деңгейінде тӛлем қабілеттілік пен несие қабілеттілікті сақтай отырып меншікті қаражат
негізінде кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ететін кәсіпорынның ақша ресурстарының
жағдайы.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығына көптеген факторлар әсер етеді:
Тауар және қаржы нарығындағы кәсіпорынның жағдайы;
Сұранысы бар және бәсекеге қабілетті ӛнімді ӛндіру мен ӛткізу;
Іскерлік бірлестіктегі кәсіпорынның рейтингі;
Сыртқы несиегерлер мен инвесторларға кәсіпорынның тәуелділік деңгейі;
Тӛлем қабілетсіз дебиторлардың болуы;
Ӛндіріс шығындарының кӛлемі мен құрылымы, олардың ақшалай кірістерге
қатынасы;
Тӛленген жарғылық капитал кӛлемі;
Коммерциялық және қаржылық операциялардың тиімділігі;
Мүліктік потенциалдың жағдайы;
Қаржы менеджерлерінің қаржылық дайындық деңгейі.
Қаржы тұрақтылығын бағалайтын параметрлер
Абсолютті кӛрсеткіштер
Қатысты кӛрсеткіштер
Қаржылық тәуелсіздік, қарыздық, қаржыландыру
және т.б. коэффициенттер
Қаржы тұрақтылығының абсолютті
кӛрсеткіштері
Материалды-ӛндірістік
қорларды қалыптастыру
үшін қаражаттардың қайнар
кӛзі
Қор кӛлемі
