18
19
5- сыныпта қазақ тілін дамыта оқытудың
ғылыми-әдістемелік негіздері
5-сыныпта қазақ тілін оқыту барысындағы тілдің түрлі
заңдылықтарын, тіл мен сөйлеудің ерекшеліктерін, өздерінің
қазақ тілінің иегері ретіндегі, яғни, тіл тасушысы ретіндегі
болмыстарын танытуға арналған және дидактикалық
міндеттермен ұштасып жататын – танымдық міндеттер.
Танымдық міндеттер, негізінен, дидактиканың мазмұнына,
ал ұйымдастырушылық пен аксиологиялық міндеттер –
тәрбие саласына енетіні белгілі. Бұл жерде дидактиканың
тәрбиемен тікелей байланыстылығы – сөз бен тілдің біз
ұстанып отырған бағыттағы негізгі тәрбие құралы болып
отырғанымен танылады.
Оқушының жеке тұлғасын арнайы тілдік жағдаяттар
ұйымдастыру арқылы және адамзатқа ортақ адамгершілік
құндылықтар негізінде тәрбиелеу мәселесі негізгі болады.
Осы мәселелерден тілдік-мәселелік жағдаяттар туғыза
отырып, оқушылардың сол жағдайлардан және қойылған
мәселеден шығу барысындағы тілдік шешімдер тілдік және
тәрбиелік жағынан дұрыс болуы қадағаланады. Мысалы,
мынадай тапсырмалар орындау ұсынылады: 1. Алыс сапарда
танысқан досыңа өз елің – Қазақстан туралы әңгімеле.
2. Көшеде сені бір тележурналист тоқтатып: «Қазақ
ұлттық ойындары туралы не білесің?» – деп тосын сұрақ
қойса, қалай жауап берер едің?
Бұл жағдайда балалар әрі тосын, әрі қызықты күйді
басынан кешіреді. Мұндай сауал олардың ойына қозғау
салып, белсенділіктерін арттырады. Бір жағынан, бала өз
ойын дәлелді білдіру үшін тиісті сөздерді іріктейді, екінші
жағынан, оны жеткізудің жолдарын қарастырады. Сөйлем
түрлерінің қайсысын қалай қолдану жайын сараптап, сөзін
жүйелейді. Өз сөздерінің қайда, кіммен, не үшін айтылуына
қарай өзгешеленетінін бағамдайды.
Демек, мұндай тілдік жағдаяттар оқушыларды
тапсырманы шешудің жалпы тәсілдерін өз бетінше таба
білуге, өздік шығармашылық жұмыстарды сапалы орындай
алуға, рефлексия мен өзін-өзі басқара алуға, логикалық
ойлау заңдылықтарын қолдана алуға, өзгелермен бірлесе
жұмыс жасай алуға, өзінің әрекетін дұрыс бағалап, бақылай
алуға тәрбиелейді.
Дәстүрлі емес сабақтардың мақсаттары мен
міндеттері
мақсаты
міндеті
білімділік дамытушылық тәрбиелік
Ойлау қабілетін,
шығармашылық
қабілетін дамыту.
Сөздік
қорын
байыту.
Т а н ы м д ы қ
б е л с е н д і л і г і н
арттыру.
Өз
бетінше жұмыс
жүргізу
және
ой
қорытуға
дағдыландыру.
Ізденімпаздыққа
үйрету.
Адамгершілікке,
еңбексүйгіштікке,
ұйымшылдыққа,
жолдастық көмек
беру және
қарым-қатынасқа
үйрету.
Оқушы
қызығушылығын
ояту. Тақырыпты
толық меңгеру.
Алған білімдерін
өмірде қолдана
алуға үйрету.
Сөйлеу
мәдениетіне
төселдіру.
Тілді дамыта оқытудың әдістері мен тәсілдерінің негізін
мына тұжырымдар құрады:
1. Теориялық білім мен соған қатысты біліктіліктер
арнайы оқу тапсырмалары арқылы меңгертіледі.
2. Мұндай оқу тапсырмалары жалпы ұғымдар
қалыптастырудың жолы мен әдістерін меңгертудің көзі
болып табылады.
3. Баланың оқу-танымдық әрекетінің белсенділігі, дербес
әрекеті оқу тапсырмалары негізінде ұйымдасады.
Демек, оқу тапсырмалары бала үшін тек қана білім
мазмұнын бекітудің, меңгертудің жолы ғана емес, белгілі
бір ойлау механизмдері мен әдістері негізінде игерілетін
нәтижеге жетудің жолы болып табылады.
5-сынып оқушысының тіл туралы теориялық
топтастырылған ұғымын қалыптастыруда таным нысаны
оқушы тарапынан шығармашылық тұрғыдан меңгерілуі
басты шарт. Сондықтан да 5-сынып оқушыларының тілі
терең теориялық әдістер арқылы танып білуде әдістер
былайша жіктеліп берілді:
20
21
2-сурет. 5- сынып оқушыларын тілдік ұғым жасауға
дағдыландыруға арналған теориялық әдістер жіктемесі.
Тіл материалдарын меңгертуде орындалатын оқу
әрекеттерін жаттығулар мен тапсырмалар жүйесі арқылы
анықтайтын болсақ, онда орындалуы тиіс жаттығулардың
білімдік және тәрбиелік, дамытушылық мазмұнының
сапасына қойылатын талаптар да жоғары болатыны анық.
Сол себептен ,мектепте тілді меңгертуге арналған
жаттығулардың деңгейлік ерекшеліктері грамматикалық-
тілдік, танымдық, тіл дамыту, рефлексиялық жаттығулар
түрінде берілді.
Грамматикалық-тілдік жаттығуларды орындау барысында
5 сынып оқушылары мынадай ізденімдік-зерттеу міндеттерін
шешеді: сөйлемге байланысты тілдік қозғалыстар мен
өзгерістерді бақылайды; сөйлемнің айтылу мақсаты мен
құрылымына қарай бөліну қасиетін анықтау үшін тілдік
бақылаулар жүргізеді; сөйлем құрауға қатысатын сөздердің
тіркесімдік табиғатын тану мақсатында талдау жасайды;
сөйлемге синтаксистік талдау жасайды.
Тіл дамыту жаттығуларында тілден – сөйлеуге қарай,
сөйлеуден - тілге қарай үйрету жолы ұстанылады.Тілден
сөйлеуге қарай үйрету жолын ұстанғанда, синтаксис
жүйесінің ішкі тақырыптарын меңгерту сабақтарынан тіл
дамыту жұмыстары ажыратылмай жүргізіледі. Ал сөйлеуден
тілге қарай жүру сызбасы бойынша арнайы тіл дамыту
сабақтары өткізіліп, онда «мәтін», «стилистика», «стиль»
сөйлеу тілдерінің формалары деген ұғымдармен тығыз
байланыс ұсталынады. Тілдік құралдардың барлығы өзінің
шынайы қызметін, болмыс-табиғатын синтаксис деңгейінде
айқын көрсете алады.
Оқушылардың
танымдық
қызығушылығы
мен
белсенділігін арттыруға байланысты жасалған жаттығулар
жүйесі оқушының мұғалімнің бағыт-бағдар беріп отыруы
арқылы өз бетімен орындайтын танымдық қызметіне сүйенеді.
Оқушылардың түйсіну, қабылдау, ес, қиял, зейінін теориялық
білім алу барысында дамытуда, жеке басының эмоциялық
ерік сапаларын – ерік, сезім, психикалық қасиеттерін –
темперамент, мінез ерекшеліктерін адамгершілік, гуманистік
бағытта дамытуда ойын-жаттығулар, грамматикалық
ребустар, танымдық викториналар, графикалық модельдер
жасатуға үйрету жаттығулары ерекше орын алады.
Ойын-сергіту жаттығуы «Сатымен кім тез көтеріледі?»
Ойынның шарты: Тақтаға не қағазға саты сызылып, оның
сол жағына лепті сөйлемнің көңіл-күйді білдіретін түрлері,
ал оң жағына сөздер мен сөз тіркестері жазылған. Тиісті
көңіл-күйді білдіретін сөзді тауып, қасындағы сөздермен
байланыстырып лепті сөйлем құрап айтып шығып, сатының
басына тез көтерілу керек.
Қуаныш әкем келді!
Бұйыру
тезірек!
Өкіну кеше келсемші!
Таңдану әдемі сурет!
Тілді теориялық деңгейде оқыту
әдістері:
Перцептивтік
қырынан
анықтау: тілдік
әдістер:
әңгімелесу,
түсіндіру, баяндау,
сұхбаттасу,
кітаппен жұмыс;
көрнекілік әдістер:
иллюстрация,
демонстарция,
бақылау жасау;
практикалық
әдістер: жаттығу,
тапсырмалар,
лингвистикалық
есептер, тілдік
эксперимент
Логикалық
қырынан
анықтау:
анализ,
синтез,
салыстыру,
топтастыру,
нақтылау,
дәлелдеу,
анықтама
беру,
аналогия,
дедукция,
индукция,
модельдеу
Танымдық
қырынан
анықтау:
ақпараттық
мәлімет беру,
эвристикалық
әдістер,
ізденім-
зерттеу
әдістері,
көрнекілік-
ақпараттық
әдістер,
практикалық-
ақпараттық
әдістер
Психологиялық
қырынан
анықтау:
рефлексиялық
әдіс, зейін, ес пен
жадыны дамыту,
қиялы мен
қабылдауын
дамыту, ойлауы
мен сөйлеуін
дамыту,
тыңдауын
дамыту.
