Айтимов мұрат жолдасбекович

18                                           
 
қызметі,  деңгейі,  техникалық  құралдар  кешенінің  құрамы  бойынша  жіктеледі.  
[6, с. 65; 11-12]. 
 
 
 
Сурет 1.1  -  Мониторингтің мемлекеттік жүйесі 
 
Сурет  1.1    мониторинг  жүйесінің  жоғары    деңгейі  –  мемелекеттік 
ірілендірілген  құрылымы  бейнеленген.  Бұл  сызбада    мониторинг  жүйесінің 
аймақтары, ортасы және нысаны белгіленген. 
Сурет  1.2    мониторингтің  бөліктелінген  сызбасы,  қоршаған  ортаны 
бақылау түрі бойынша көрсетілген. 
Атап  көрсеткендей  төтенше  оқиғалар  мониторингі  өзінің  мақсатты 
функциялары, 
бақыланатын 
аймақты 
игеру 
дәрежесі, 
техникалық 
ерекшеліктеріне    табиғи,  техногендік,  биологиялық-әлеуметтік  төтенше 
оқиғалар, экологиялық мониторинг кірістіріледі. 
Қоршаған ортаның ақпаратты және көріністі саны мен қабылданатын түрі 
бойынша  назарға  алынатын  нысандарының  бірі  экологиялық  мониторинг 
жүйесі.  Ол  геофизикалық  және  биологиялық  аспектілерді    қамтиды. 
Экологиялық  мониторинг  биосфераның  абиотивтік  құраушылар  жағдайының 
өзгерістерін жобалауды, бағалауды және бағалауды қарастырады. Оның ішінде 
табиғи  орталардың  зиянды  химиялық,  биологиялық  және  радиоактивті 

19                                           
 
заттармен  ластану  деңгейінің  өзгерістерін  және  осы  өзгерістерге  экожүйенің 
қайтарымды жауаптары қарастырылады.  
 
 
 
Сурет 1.2  - Қоршаған ортаның жағдайын бақылау және мониторинг түрлері  
 
1.1 және 1.2 суреттерде  көрсетілген  құрылымдық сызбалар бақылау және 
зерттеу жүргізілетін орталар мен салаларға қатысты.   Бұдан басқа адамдар мен 
табиғатқа  жоғары  қатерлі  нысандар  мен  технологиялық  үдерістер  жергілікті 
мониторинг  жүйесі  болады,  олар  стратегиялық  және  ерекше  қауіпті  нысандар 
жүйесіне тиісті. 1.3. суретте қауіпті нысандардың мониторинг жүйесінің жалпы 
құрылымдық сызбасы келтірілген. 
 

20                                           
 
 
 
1 – бақылау агрегаты; 2 – диагностикалау буыны; 3- тарату арнасы;  4 - система мониторинг 
жүйесі; 5- датчик; 6 – үйлесу буыны; 7 – басқару буыны; 8 – тану буыны;  9- талдағыш; 10-
 диагностикалау белгілерін қалыптастыру буыны; 11– шешім қабылдау буыны; 12 – бейнелеу 
және тіркеу буыны; 13 –желілік интерфейстер буыны  (Intranet/Internet);  
14  - ақпараттық деректер базасы мен білімі; 15 – басқару және синхрондау буыны  
 
Сурет 1.3 -  Қауіпті нысанның мониторинг жүйесінің жалпы құрылымдық 
сызбасы 
 
Стратегиялық  және  ерекше  қауіпті  нысандардың  мониторинг  жүйесін 
күрделі  нысандарды  техникалық  қолдау  және  мониторинг  жүйесіне 
аударылады.  Ол  көптеген  ақпарат  көздерінен  ақпаратты  жинау  және  талдау 
бойынша  тиімді  басқару  шешімдерін  жасауға  бағытталған  әдістемелік  және 
техникалық құралдар жиынтығы.  
БМЖ  автоматтандырылған,  ақпараттық,  адам-машина  жүйесіне  жатады. 
Онда  техникалық  күрделі  нысандардың  жағдайы  туралы  ақпарат,  жинау, 
тасымалдау  және  өңдеудің  замануи  математикалық  тәсілдері  мен  ақпараттық-
коммуникациялық технологиялары  іске асырылады. 
Мониторинг    кеңістіктегі  нысандардың  физикалық  орналасу  жағдайын 
ұзақ, тұрақты бақылау жүйесі, ол нысанның ағымдағы жағдайын бағалау және 
болжау  құру  үшін  нысан  туралы  ақпаратты  жинақтауға  мүмкіндік  береді. 
Жүйенің  жалпы  теориясынан  білетініміз,  көп  жағдайда  табиғи  және  жасанды 
нысандар  күрделі  жүйелер  тобына  жатады,  яғни  бұл  жүйелер  құрамына 
көптеген  өзара  әрекеттесетін  элементтер  (ішкі  жүйелер)  кіреді.  Бұл  жағдайда 
күрделі жүйе өз элементтерінде жоқ қасиеттерге ие бола алады, осылайша жүйе 
қасиеттері оның элементтерінің қасиеттеріне  келтірілуі мүмкін емес [13]. 

21                                           
 
Пайдалану  шартындағы  өлшенуге  жататын  сызба  параметрлерінің 
ақпараттары  және  сызбаның  орналасу  топологиясы,  нысанды  бақылау  туралы 
түсінік  негізінде  ақпараттық  өлшеу  жүйелерінде  жобалау  кезеңінде  
анықталады. Мұндай тәсіл жүйе концепциясы жағдайы мен кезеңдер мазмұнын 
анықтауды қарастырады. 
Атап  өткендей,  бақылау,  басқару  және  мониторинг  нысандары  келесілер 
болып табылады : техногенді салалық объектілер, технологиялық  процесстер, 
қауіпсіздік  және  өмірді  қамтамасыз  ету  ішкі  жүйелері:  жылу,  желдету  және 
салқындату,  сумен  қамтамасыз  ету  және  кәріз,  электрмен  жабдықтау,  газбен 
жабдықтау,  нысанның  өрт  қауіпсіздігінің  инженерлік  –  техникалық  кешені, 
ескерту  жүйесі,  сонымен  қатар  нысанның  инженерлік-техникалық  құрылымы 
(құрылымдық элементтер), (мысалы тұрғын үй ғимараттары, көпірлер т.б.) 
Мониторинг  анықтамасы  мен  қызметі  мемлекеттік  стандарттар  тізімінде, 
сонымен қатар техникалық әдебиеттерге сілтемелерде белгіленген. 
ТМД елдерінде нақты уақыт режимінде мониторинг деректерінің негізінде 
ескерту  хабарламалар  автоматты  түрде  іске  асырылады.  Ол  хабарламалар: 
ғимараттар  мен  құрылыстардың  жағдай  туралы  параметрлер,  қауіпсіздік  және 
өмірді қамтамасыз ету жүйесінің жабдықтарының параметрлері, сонымен қатар 
жүйеден  өрт,  химиялық  қауіп,  газбен  улану  және  т.б.  Мониторинг  жүйесінің 
жабдықтарының 
жұмыс 
қабілеттілігіне 
және 
нысанның 
кезекші 
қызметкерлерінің    қабілеттілігіне  кезекті  бақылау  автоматты  түрде  жасалып 
отырады.  Мониторинг  жүйесінің  мәтіндік  хабарламаны  тасымалдайтын  
қатарынан  басқасы  нақты  уақыт  кезеңінде  қателік  жасалған  орыннан 
бейнехабарлама  жіберілуі  қамтамасыз  етіледі.  Мониторинг  жүйесінің 
нысанынан  қалыпты  пайдалану  бұзылғандығы,  инженерлік-техникалық 
жағдайда  апатты  жағдайдын  өзгерістері  болғандығы  туралы  ескертпе 
хабарлама  келіп  түскен  жағдайда,  атаулы  орындар  осы  ақаулардың  белгілерді 
жоюдың  сәйкес  іс  шараларын  жүргізуді  және  құрылыстарды  зерттеп,  оның 
техникалық жағдайы туралы қорытынды мен оны нығайтуға ұсыныстар беруді 
қарастырады. 
Көрсетілген  қоршаған  ортаны  бақылау  және  мониторинг  жүйесінің 
концепциясын  қолдану  мысалы  ретінде  1.4  суретте  көрсетілген  көпір 
құрылысының  жағдайы  мен  қолдануының  көпарналы  аналогты-сандық 
мониторинг жүйесін қарастырамыз. 
Қоршаған  ортаны  бақылау  және  мониторинг  жүйесінің  ерекшелігі  болып  
нейрожүйелік белгілеу ішкі жүйесі буынында іске асырылатын көпір қалпының 
нейрожелілік сәйкестендіру рәсімдері табылады [10]. 
Замануи  көп  құраушылы  орналасу  сызбалы    көппараметрлі  датчиктерді 
ендіру  өлшеу  міндеттерін  шешумен  қатар  жалпы  сәйкестендіру  міндеттерін 
шешу қажеттілігін тудырады. 
Нақты  техногенді  салалық объектілерде  күрделі  үдерістер  болып  жатады. 
Датчиктер  арқылы  алынатын  ақпараттар  сигнал  түрінде  мөлшерлі 
күшейткіштерге  (МК)  тасымалданады,  ол  датчиктен  түскен  сигналдарды 
бірыңғай  сигналға  түрлендіреді.  Ол  кернеу  түрінде  түсіп,  АСТ  сандық  код