Оқулық ретінде ұсынған Алматы 2013

Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова 

324 

 214-тапсырма.  Әріптерді  жүйелі  қолдансаңыздар,  бір 

мақал шығады. 

 

Ұ 

Н 

Ы 

Д 

А 

Й 

А 

Ұ 

Т 

Қ 

Д 

С 

А 

Ы 

М 

 

215-тапсырма. Сын есімдерді тауып, мағыналық түрлеріне 

қарай ажыратыңыздар.  

 

Гранит  –  қатты,  тығыз  тау  жынысы.  Ол  көбіне  жер 

қыртысының  терең  қойнауында  орналасады.  Таулы  аймақтарда 

жер 

бетіне 

шығып, 

кең 

көлемде 

таралады. 

Орталық 

Қазақстандағы  Сарыарқаның  көптеген  таулары  түгелдей 

граниттен  тұрады.  Гранит  өте  мықты  судың,  желдің,  күннің 

әсеріне өте төзімді. Сондықтан оны үйлердің іргетасын қалауға, 

көпірлер, ескерткіштер тұрғызуға пайдаланады.  

Гранит  қазақша  «түйіршікті»  деген  ұғымды  білдіреді.  Ол 

көптеген 

түйіршіктерден 

тұрады. 

Әшекейлік 

мақсатқа 

пайдаланғанда  оның  бетін  тегістеп,  жылтыратады.  Құмтас  құм 

түйіршіктерінің  бірігіп,  қатуынан пайда  болған.  Оның атауы  да 

осыдан шыққан. Құмның өзі сусып, бір-біріне жуыспайды. Егер 

саз,  гипс,  әктас  ерітіндісі  бір-біріне  араласса,  құм  түйіршіктері 

бірігіп қатады. Жер қыртысындағы барлық тау жыныстары бір-

бірін  үлкен  салмақпен  басып  жатады.  Құмтас    барлық  таулы 

аймақта кездеседі, өте кең таралған.  

 

216-тапсырма.  Мәтінді  оқып,  қатыстық  сын  есімдерді 

табыңыздар.  

 

Мұнай  –  сұйық  каустоболиттерге  жататын  табиғи шикізат. 

Ашық сары, жасыл және қышқыл қоңыр реңді, кейде қара түсті 

болып  келетін,  ультракүлгін  сәулелерден  жарық  шығаратын 

сұйықтық.  Генетикалық  тұрғыдан  алғанда,  мұнай  шөгінді 

жыныстар  қабатымен  бірге  көмілген.  Көбіне  көмірсутектің 

түрленіп терең өзгерістерге ұшырауынан жаралған органикалық 

заттың өз алдына оқшауланып шоғырлануынан жиылған табиғи 

концентрат болып саналады.  

Қазақ тілі 

 

325 

Мұнай – ең маңызды энергетикалық, химиялық, минералдық 

шикізат.  Қазіргі  заманғы  іштен  жанатын  және  реактивтік 

двигательдердің  отындары  түрлі  жанар  майлар    мұнайдан 

алынады.  Химия  өндірісінің  көптеген  салалары  мұнай  өнімдері 

мен мұнай газдарын өңдеуге негізделген.  

 

Сан есім 

 

 

Түрлері 

 

 

Мысалдар 

 

Негізгі 

 

Екі, төрт, елу, қырық 

 

Тұлғасына қарай 

 

Туынды 

 

Бірінші, екеу, бірер, 

елудей 

 

Дара 

 

Бір, екі, бес, жүз, мың 

 

Құрамына қарай  

 

Күрделі 

 

Он бес, бес жүз, бір мың 

елу 

 

Есептік 

 

Бір, екі, жүз, мың  

 

Реттік 

 

Бірінші, жүзінші, 

мыңыншы 

 

Жинақтық 

 

Біреу, екеу, үшеу, бесеу 

 

Топтау 

 

Оннан, мыңнан, екі-

екіден 

 

Болжалдық 

 

Елудей, бірер, мыңдап, 

жүздеген 

 

 

 

 

 

 

Мағынасына қарай  

 

Бөлшектік 

 

Үштен бір, екі бүтін 

оннан екі 

 

 

 

Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова 

326 

Сан есімнің мағыналық түрлері 

 

Түрлері 

Сұрақтары 

Жасалу 

жолдары 

Мысалдар 

Есептік сан 

есімдер  

Қанша? Неше?  

 

Бір, екі,үш, 

төрт, бес, тоғыз, 

он, жиырма, 

отыз, елу, 

сексен тоқсан, 

жүз, алты жүз, 

бес мың  

Реттік сан 

есімдер 

Нешінші? 

Қаншасыншы?  

-ыншы,-інші,-

ншы,-нші 

Бірінші, 

оныншы, екінші 

алтыншы, 

жүзінші  

Жинақтық 

сан есімдер  

Нешеу?  

-ау,-еу 

Біреу, екеу, 

үшеу, төртеу, 

бесеу, алтау, 

жетеу  

Болжалдық 

сан есімдер  

Қанша? Неше? 

Қаншадай? 

Нешеге жуық?  

-дай,-дей,-тай,-

тей 

-даған,-деген,-

таған,-теген, 

-ер  

-лап, -леп,-дап,-

деп, -тап,-теп 

Елудей, 

отыздай 

Ондаған, 

жүздеген,  

Бірер  

Жүздеп, ондап, 

елулеп, мыңдап 

Топтау сан 

есім  

Нешеден? 

Қаншадан?  

-дан,-ден,-тан,-

тен,-нан,-нен 

Бестен, оннан, 

жүзден, он 

алтыдан, екі-

екіден, жүз-

жүзден, бір 

литрден  

Бөлшектік 

сан есім  

Қанша? Неше?  

Есептік+шығыс 

септігі  

 

Жарты, жарым, 

ширек  

10

1

 оннан бір  

Бір бүтін бестен 

үш  

1500 – мың 

жарым  

50-жүздің 

жартысы