Өзбекстан республикасы жо­Ғары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi а. Бектаев, Т. Турткулбаева Қазіргі әдеби процесс

Ақынның алғашқы жинағы «Бастау» 1980 жылы жарық көрдi. Өлеңi өзiнен ересектеу көрiнген 23 жастағы жiгiттiң жырлары қалыптасып үлгерген кәнiгi қалам иесiнiң мәнер нақышындай әсер қалдырды:

Жинақтағы балладалар мен ақынның эпика мен лиризмге қатар құлаш сермер қарымы барын байқатты. «Жыр дәптерiн оқытты далам маған» деп жырлаған ақынның албырт туындылары ұлттық бояуының қанықтығымен, көркемдiк құнарының молдығымен, бейнелi ойға бейiмдiгiмен ерекшеленедi. «Есенғали әдебиет табалдырығын бiрден ақын болып аттады» деген тұжырымның осы тектес ерекшелiктердi ескерiп айтылғаны күмәнсiз. «Келiнтөбе» атты өлеңдер жинағы Е.Раушановтың өзiне тән дара ақындық қолтаңбасының қадыптасуы маңызды бiр белеске көтерiлгенiн аңдатты. Ақынның автопсихологиялық типтегi лирикалық қаһарманының «Перiште секiлдi едi назырқанса, аққудай айдынынан ұшып кеткен» тұп-тұнық келбетi жинақтың беташар өлеңiнде сомдалды:

Жинақтың негiзгi желiсi – ақынға етене таныс тақырып – ауыл өмiрi. Е.Раушанлв сомдаған ауыл адамдарының әрқайсысы өзiндiк бiтiм-болмысымен, жарқыраған жан дүниесiмен, қайталанбас кескiн-кейпiмен, боямасыз мiнездерiмен бой көтердi. Ақын ауыл адамдары образынан шағын галерея жасаған.

…Кемпiр отыр есiне алып бүгiн,

О дүниелiк боп кеткен жарықтығын.

О дүниенiң мәнiсiн түсiне алмай,

Немересi тұрады қағып күлiм.

Болмысы мүлде бөлек екi адамның Жан сезiмдерi тұтасымен сыйып кеткен осы жолдарды оқығанда:

Деген ақынның өз өлеңi еске түседi. «Ақын жасаған характерлердiң ар жағында көбiне көп мiнез тану емес, адам тану ниетi жатады».

Е.Раушанов өлеңдерiндегi кейiптеу мен тұспалдаудың, жеңiл юмордың алғашқы әдемi үлгiлерi де «Келiнтөбеде» көрiнiс тапты:

Қызық кеттi құсқа ерiп,

Ұя қалды шатырда.

«Кәрi құда» қыс келiп,

Сынайтын күн жақын ба?

…Қалтырайды құрағың

Есенғали ақын өлеңдерiнде ойлылықтың берiк орнағаны да осы «Келiнтөбеде» кезеңi. Құбылыс атаулыны қалт жiбермейтiн аңғарымпаз, сезгiр ақынның әр өлеңi терең ой мен тұнық сезiмдi жеткiзуге құрылды, әрбiр өлеңнiң ақырғы сөзi тың ойдың тосын шешiмi болып өрiлдi:

1991 жылы ақынның «Ғайша бибi» атты жыр жинағы жарық көрдi. Бұдан кейiн әр жылдарда «Қара бауыр қасқалдақ»(1995), «Перiштелер мен құстар»(2005), «Бозаңға бiткен боз жусан»(2006) секiлдi жинақтары жарық көрдi. Жазғаны көп болғанымен, жарияланғаны аз жауапкершiлiктi ақынның аталмыш жинақтары «Жаңа дәптерден» алынған жырларымен ерекшеленедi.

Ақын шығармашылығына тұтастай шолу жасар болсақ, оның өлеңдерiнен поэзия әлемiне тән көркемдiк қолданыстардың аста-төк мол мысалын, айрықша бiтiмдi бiрегей үлгiлерiн кездестiре аламыз. Балама сөзге бай туған тiлiмiздiң табиғатына сәйкес Есенғали ақын шығармашылығында ең жиi қолданылған бейнелеу құралы – айқындай (эпитет) шалыс мiнез тарпаң ай, сәруар күн, мiскiн бақ, ақ тонды аспан, тұл әлем, тарпан жылдар, арлан жел, әпендi бұлт, ару Кент, жез тырнақты дүние, байсын қыр, ай тұлға, нарбас тау, тұман қайғы, үрзада дүние, ерке тамыз, iңкәр қала, сары шаш күз, бала бұлт, үкiлi әлем, бұла самал, жалаң аяқ, жалаң бас еркелiк, ақ тамақ жаңбыр, өлеңшi өңiр.

Алмастыруды (метонимия) қолдануда ақынның өзiндiк әдiстерi бар: «Жағалай көлбеп жатқан жасыл шапан», «Таласса екi сақал бiр шапанға», «Бөрiктер төмен қарап салбырадя» секiлдi ауыстырулармен өрнектелген өлеңдердiң астарында әдетте әжуа басым келедi.

Қазақ поэзиясында Есенғали Раушанов шығармашылығы арңа белеске көтерiлген көркемдiк құралдардың бiрi – кейiптеу. Есенғали ақын поэзиясын зерттеген әдебиеттанушылардың басым бөлiгi кейiптеудi негiзгi нысанға айналдырады. Табиғатқа жан бiтiру, желмен жел боп, сумен су боп сырласу, солардың тынысымен өмiр сүру, адам тiлiмен айта алмаған сырлы жапырақ сыбдырымен жеткiзу және ең бастысы, оны өлеңге айналдыру екi ақынның бiрiнiң еншiсiне бұйыра бермейтiн сезгiрлiктi талап етедi.

Танымдық тұрғыдан алғанда бейнедеу құралдарының iшiндегi табиғаты ерек құбылыс-кейiптеу табиғатты тiнi жан ретiнде қабылданған көне дәуiрлiк түсiнiктен тамыр тартады. Тәңiршiлiдiкке тән осы ұғымның ұлтымыздың түпсанасындаберiк орнығуы ұлттық сана-сезiмi терең қаламгерлерiмiздiң ұлттық бояуы қанық туындыларында кейiптеудiң көп орын алуына әсер еттi деуге негiз бар. Зерттеумiзге арқау болып отырған шығармашылық иесiнiң кейiптеуге толы қолданыстары жоғарыдағы бiрқатар мысалдарда кездестi. «Қыс келiп тұр ақ жаулық сап қайыңға», Қалбалақтап барып-барып соқыр қар Шалшық суға құлап жатыр далада», «Дене дел-сал, қысқа шаш ұйпа-тұйпа, Мұңды қайың көз жасын көлдетедi», «ауық-ауық аулақта жел үредi, Қалың жақта адасып қалып кеткен», «Бiр күнi қыс та жетер деймiн iштей, Жабысып өркешiне қылайғайдың» секiлдi кейiптеу үлгiлерi қазақ поэзиясына Есенгали ақыннын дара колданбасы ретiнде өнерi анық.

Кейiптеумен табиғатты туыс тағы бiр көркемдiк құрал-егiздеу ақын шығармашылығында елеулi орын алады. Бiр ерекшелiгi, автор колданысында егiздеудiң ауқымды уақыт пен кеңiстiктi қамтитын мазмұндық қабаты терең күрделi түрлерi орың анған:

Аунайсың ба мәз, болып күлесiң бе.

Үкiлi әлем- өзiңнiң ұлесiнде.

Құлыншақ ем мен-дағы бiр кездерi,

Өйткенi анам тiр едi.

Бiлесiң бе?

…Шапқылай бер әзiрге керме көрмейдi,

Ақын егiздеулерiнiң құрылымы қарапайымдау түрлерiнде де таңсық теңеу, тойсын ой жатыр: «Жетiпсiреп жауыр құнан қарайды, Жетi адамды түгелдеймiн мен сорлы..», «…Тынған болды ғой самал бүгiнде, Сынған болды ғой күмiс пияла…», «Не ойлап тұр- түнсiз бұл ғалам, Мен де iштей шырмауыққа шырмалап».

Дала ғибратын жырына дарыта бiлген автор өлеңдерiнде мақал-мәтелдердi өзгеррпей немесе өңдеп пайдалану жиi кездеседi. Айтылар ойдың, жеткiзiлер сезiмнiң ықшамдығы мен дәлдiгiне аталмыш әдiс өз септiгiн тигiзген:

Жетi атаңды үйретейiн, көкешiм,

Жетi жұрттың қамын жер ме екенсiң?

... «Көппен көрген- улы той»,

Немесi ұлы оның?

… Жүргiзбек түгiл ол алдына алмай күйесң,

Е.Раушанов поэзиясының бейнелiк жүйесi табиғат құбылыстарына көбiрек негiзделуiмен ерекшеленедi. Жел образы Мағжан ақын щығармашылығынан кейiнгi жаңа поэтикалық биiктiкке Есенғалы поэзиясы арқылы көтерiлдi деуге болады. Мағжан бейнелеген «жел»- «еркiн, ерке бiр бала», тынымсыз қозғалыстың таңғажайып символы. Есенғали өлеңдерiндегi жел- бiрде нәзiк қайыңды аяусыз қорлайтын томырлық, дүлей, «тұғыр неме», есер күш болса, бiрде баянсыздан баз кешкен бейбақтың жалғыз жұбанышы, жетiм көнiл, жүдеу ғашық д

Болып бейнеленедi.

Сен жылағанда,

Бәйек боп тiл қатқан кiм?

Жел едi!

Көз жасыңды құрғатқан кiм?

Жел едi!

Жел едi ғой жұбатуға асықкан.

Ол да өзiңдей жетiм едi себебiм

Немесе

…Ылғи тосын келедi ол құйындатып.

Асты-үстiне шығарып, кең қораны

…Қорсыласқан болады нәзiк бұтақ,

Қарсылығын тыңдай ма тұғыр немее

Ақын шығармашылығына «жел» ұғымның дара образ ретiнде тұлғалануының себебi осы құбылыстың барлық қасиетi-қырларының толығымен ашылып, жетiк суреттелуiнiң нәтижесi екенi даусыз. Ал оған алғышарт болған жайттар-автордың образды түрде ойлау ерекшелiгi, түйсiну тереңдiгi, кабылдау нәзiктiгi.

Табиғат құбылыстарының образ дәрежесiне көтерiлуiнде кейiптеудiң маңызы ерекше. Бұл әсiресе түн бейнесiн даралауда айқын аңғарылады:

…Мәңсiз қара ат мiнген түн менi iздеп жүр,

Менi iздеп сай құлдап, тепсеңдi өрлеп.

…Кара шашын жел жайып ағады түн,

Ағады түн ағаштар арасында.

Немесе:

Дүние ғажап мына,

Түннiң жасы көп аңты, аз ақты ма?

Бiз көрмейiк ол көрген ұяттарды.

Бiз көрмейiк ол көрген азапты да.

Ақын бейнелеуiнде кез келген құбылыстар мен дерексiз ұғымдар табиғатына лайық теңеуiн тауып, өзiне тән мiнез дарып, жанданып шыға келедi:

… Тау бiздiң кәрi құдағиға ұқсап

Түнерiп алған,

Бұ неқылғаны?

… Шалыс мiнез тарпаң ай

Күледi ол да щалқалай.

… Теңiзбен шандып тастадық

Тентiреп көшкен құмдарды.

…Көлеңукелер шырмалып қап қоғаға,

Көмек күтiп қол бұлғайды алыстан.

… Бақты аралап баяу ғана жүредi,

Жел бүгiнде суып бiткен бәрiнен…

Ақын ассоциациямен ойлау деңгейi жоғары: алдымен бейнелi сурет пайда болып, сол суреттiң сөзге көшiрiлетiнi байқалады.

Есенғалы ақын поэзиясында ой- сезiм- окиға-сурет желiсi үзiлссiз жалғасып отырады. Аталған төрт құбылысты бiр арнада тоғыстыру-сирек кездесетiн шеберлiк. Ақыңның көптеген өлеңдерi окиғаға немесе кейiпкерлер диалогына құрылған. Бiрақ бұл өлеңнiң сыршыл табиғатына селкеу түсiрген емес:

«Есенғали Раушанов поэзиясына дайындығы жоқ оқырманды қапелiмде айран-асыр түсiретiн тосын ойлар, тың көркемдiк шешiмдер тән». Ақынның қисында ойлау деңгейi қайран қалдырарлық: ол түйiндеген шешiмдер көбiне-көп шығарма мазмұнымен қабыса бермейтiн әсер қалдырады. Бiрақ аңдаған жанға мұның өзi жүйелi, жалғаспалы, үйлемсi ойлаудың табиғи салдары екенi, автордың өзi бейнелеп отырған құбылыстардың астарымен қоса ақырғы нәтижесiн түйсiне бiлгендiктен, оқырман ойынан оқ бойы озық тұратыны аңғарылады. Ассоциациялық деңгейдi ойлау, әлемдi тұтастықта қабылдау, сергек сезiмталдық астаса келiп, ақынынң көркемдiк әлемiн биiктете түседi. Жоғарыда үзiндiсi келтiрiлген өлеңдi автор әдеттегiдей тосын да заңды шешiммен аяқтайды:

Ақынның әлбiр өлеңiне терең астарлылық тән. Ой мен сезiмдi қатар ұстап, заман тынысын, Адам болмысын жүрегiмен сезiнетiн шығармашылық иесi үшiн басқаша болуы де емес. Есенғали ақынның ерекшелiгi-астарының өзi алғаусыз келетiнiнде:

Орынсыз күрделiк, жылтырақ жасандылық Есенғали поэзиясына мүлде жат. Керiсiнше қарапайым, таза, табиғи қисын келедi ақын өлеңдерiнде:

…Күз келдi деп немене.

Қурай акету керек пе?

…Жынды көбелек дейдi оны.

Өмiрдiң өзi саудай-ақ.

…Аз Дей ме екен жүрегiмдей шер-нала,

Неге менi жылатуға құмар бұл?!

Бұрын аңғаррылмаған құбылыстаодың айтылмаған тiркес-теңеулермен қиналыссыз, iркiлiссiз төгiлуi акын жаныныңи алғаусыз ашықтығыннан, сезiм әлемiнiң қарпайым көркемдiгiнен хабар бередi.

Е.Раушанов өлендерiнде контрастылық диi колданылады. Қарам-қарсы ұғымдам мен сезiмдердi шендестiре пайдалану әсерлiлiгiн ерекше арттырады. Ақын пайдаланатын контрастар кейде қатар тұрып та күрделi ұғымды ашуға қызмет етедi:

Түн

Түн

Адыс дүние едi жарық неткен,

Келем әзiр көзi сау ғарiп боп мен.

Дағдылы саналатын контрастардың өзi ақын қолданысында тың ой, тосын шешiмдердi туындатады. Қарама-қарсы ұғымдардың көп жағдайда өлеңнiң түйiндеушi соңғы сөзi болып келетiнi сондықтан:

Туған тiлiмiздi табиғатына тән дыбыс үйлесiмi сөз әуездiлiгi көне дәуiрлерден бастау алады.

Дыбыс үйлесiмiмен қатар сөз үндестiгiн де автор шебер пайдаланған. Сөз әсерлiгiн күшейтетiн басты көркемдi әдiстердiң бiрi-қайталау десек, ақын өлеңдерi бұл орайда да ұтымды қолданыстармен ерекшеленедiю.

…Шолақ қунан,

шолақ дүние.

Айкайлағың келедi кек қысып…

…Сары шалдың өзi емес, көзi қапты,

Сөзi қалса жарар ед Сары баланың…

Терең мазмұн мен тұнық көркемдiк иән Есенғали ақын поэзмясының құрылымдық өрнегi көп қырлы боп келедi. Қазақ өлеңiнiң ең көне үлгiсi- жетi буынды жыр өлшемi ақын өлеңдерiнде ерекше жиi қолданылады. Автордың үдете бейнелеу, төкпелеп айту, тұжыра сөйлей мәнерiне өлшемнiң осы түрi көбiрек қолайлы келген сынңайлы. Салыстырмалы түрде сиректеу қолданылғанымен, сегiз буынды өлшемнiң де автор шығармашылығында өзiк орны бар («Тентек өзiне», «Еркек», «Экология. Аяқталмаған ертегi», «Түйiп ескен шылбырымды»). Қазақ поэзиясында сирек қолданылатын он буынды өлшеммен ақынның «Махаббат», «Биылғы қыс», «Мәңгi ұйықтап қалған….» атты өлеңдерi жазылды. «Малайсары тауы», «Тұған үй», «Өлiара», «Адам» секiлдi байсалды мазмұнды, байыпты ойға құрылған өлеңдер ог үш дуынды өлшеммен өрнектелсе, «Қара бауыр қасқалдақ», «Молдыбай бизнесменге» тәрiздi бiр қатар өлеңдер он төрт буынмен жазылған.

«Е.Раушанов шығармашылығы-ғасырлар тоғысындағы қазақ әдебиетiнiң аса қызғылықты құбылысы. Шығыстың классик шайырларындай әр шумақты сазды сурет құруын, әр өлеңнiң өзiнен-өзi жырлап тұруын қамдайтын, әр теңеудiң, әр бейнелеудiң дәл , орынды шығуын, өлеңнiң тiлi де пiшiнi де, уазiнi де сондағы ойға, сезiмге сай келуiн құнттайтын бұл қаламгердiң өлең алдындағы жауапкершiлiгi жанкештiлiкпен барабар».

Ақынның бiрнеше жинақтарынан мынадай бiр жинағы назар аударарлықтай, яғни «Шолпан жұлдыз туғанша» атты жинағы. Бұл кiтап ақынның өзiндiк бет-бағыты қалыптасып, әр дауысы айқындалған шабытты шағының жемiсi:

…Бiздiң ұрпақ, мiнбеге шық, сөзiңдi айт!

Астана жұрттағы дүбiрлi ортамен бiрге тыныстай бастаған ақын өлеңдерiнде астарлы оймен әдiптелген әлеуметтiк сарын күшейген. Ақын арсеналы кеңiп, ол сомдаған кейiпкерлердiң iшкi психологизмi тереңдей түскен Тұспалдау, шендестiру, кейiптеу ақынның ара қолтаңбасын танытар негiзгi шығармашылық әдiстер ретiнде қалыптасқан:

«Күзде гүлдеу… Бұл қалай?»

Қуқыл тартты қия бет.

Мең-зең болып тұр тоғай,

«Мезгiлсiздеу, иә» деп.

Айналайын, елеме,

Айта берсiн ел өкпе.

Күз келдi деп немене,

Қурай кету керек пе?
Жинаққа ақынның «Бердәулет пен Жоламан», «Сарыөзек», «Бiз Гагарин қаласынанбыз» атты үш поэмасы енген.

Ақынның «Бердәулет пен Жоламан» атты кесектi поэмасы Маңғыстаудағы ұлт-азаттық көтерiлiсiнiң бiр үзiк көрiнiсiн қамтиды.Кеңестiк кезеңде хатқа түскенiне қарамастан шығарманың iшкi мазмұны жалаң айқай, жат ұраннан аулақ. Саясат салқыны соңғысөз (эпилог) орнына берiлген бiрер бет түйiндеуде аңғарылса, мұның өзi тарихи оқиғаны арқау ете отырып, сол дәуiр адамдарының сенген шындығын боямасыз бейнелеуден туған. Шығармада автор стилiне тән ерекшелiктер – оқиғалардың шынайы себебiне үңiлу, әрбiр кейiпкер характерiн өзiне ғана тән қырынан ашуға тырысу, туындыға негiз етiп алынған мезгiл мен мекендi, тарихи тұлғаларға қатысты мәлiметтердi жете зерттеп барып, көркем шындыққа көшiру дағдылары айқындала түскен. Ақынның аталмыш поэманы даралап тұратын басты стильдiк қолданысы ретiнде интертекст – аралық мәтiндердi ұтымды пайдалану шеберлiгiн айтуға болады. Бұл орайда ақынның алғашқы жүгiнгенi – халықтық қара өлең. Қалыпты қара өлең мәтiндерiн поэманың кез келген тұсынан кездестiруге болады, олар кейде тұтастай шумақтар күйiнде келсе, кейде қос тармағы ғана алынып, ақын тарапынан еркiн жалғастырылды. Тағы бiр тұстарда автор халық ақынын (Қалнияз ақын) лирикалық кейiпкер ретiнде сөйлете отырып, оның өз өлеңдерiне кезек бередi. Ендi бiрде автр толғаныстары Ақтан Керейұлының «Ерлiк жыры» секiлдi танымал туындылармен де сабақтаса өрiлiп жатады. «Өлi айрылдым бөбектен, тiрi айрылдым» деп зар төккен махаббат мұңлығы - Қайыптың әнi де поэмада кетiгiн тауып, қиюласа кеткен. Айтылмыш аралық мәтiндердiң автор өлеңдерiмен жiксiз жалғасып, еркiн үйлесiм табуы, стильдiк ала-құлалықтың, айрым белгiлерiнiң мүлде дерлiк байқалмауы ақын өлеңдерiнiң халықтық поэзиямен тереңнен тамырласып, бар болмысымен бiте қайнасып жатқанын аңғартады. «Бердәулет пен Жоламанда», сондай-ақ, «халық жоқтауы негiзiнде жазылған өлең» (автордың өз анықтамасы) де бар, ал көптеген шумақтар алғаусыз ақтарылып жататын жыраулық поэзияны еске салады.

Поэмадағы ендiгi бiр ерекшелiк – бiр ұйқастың бiрнеше шумақ бойына үзiлiссiз жалғасып жататыны дер едiк. Ақын құйылып түскен ұйқасты қолдан тежемей, қазақы қара өлеңнiң мүмкiндiгiн тағы бiр қырынан танытып, еркiн пайдаланып отырған. Қазақ өлеңi ежелден ұйқасқа бай. Халық поэзиясынан елеулi орын алатын қайым өлеңдер, сүре айтыс пен түре айтыс, жырдағы шұбыртпалы ұйқас – осының барлығы төл әдебиетiмiздегi өлең ұйқасының , әсiресе, етiстiктi ұйқастың аса бай әрi көне екендiгiнiң кепiлi. Дегенмен қазiргi ақындардың қарабайыр болып көрiнуден тартынып, жалғаспалы ұйқастан саналы түрде қашқақтайтыны аңгарылады. Есенғали Раушанов поэзиясында аталмыш әдiстiң қалыпты түрде қабылданып, қажеттi тұста қолданылуы ақынның «көркемдiктiң басты бiр шарты - қарапайымдылық» екенiн ескерумен болмысына бiткен табиғилықтың көркемдiк әлемiнде көрiнiс табуынан туындаса керек.

«Сарыөзек» - төл әдебиетiмiздегi тарихи тақырыпқа жазылған шығармаларының iшiнде елеулi орын алатын дара бiтiмдi поэма. Әр өлеңiне алғашқы және соңғы туындысындай жауапкершiлiкпен әрi сүйiспеншiлiкпен қарайтын ақын бұл поэмада да таптаурын соқпақты шиырлаудан аулақ. Шеберлiгi шыңдалып үлгерген автор көркем параллельдердi еркiн қиюластыра бiледi. Тарих қойнауында қалған кезеңдерде сармат ауылдарына Батразд салған қанды қырғыннан пайда болған қара оба осы сұмдықты түсiнде көрiп жатып, оянып кетедi. Оның үстiмен даланың дара перзенттерiне жасалатын келесi қастандықтың құрбаны – Салық Бабажанұлы келе жатады. Батразд пен сармат көсемiнiң арасындағы диалог генерал-губернатор Крыжановский мен сотник Салықтың сұхбатының көне күндерде қалған сiлемi iспеттi әсер қалдырады. «Бiздiң дала ашылып келгенге – алақан, жұмылып келгенге – жұдырық… Арам ниеттiлер менiң жерiмнен өтпейдi» - кешегi сармат көсемiнiң сөзi – бүгiнгi Салықтың да ой-түйiнi. Қара құрым сармат ауылын қырып сап, қара қорым - қара обаға айналдырған Батраздың қылмысы ашылмасына кепiлдiк болар демеуi – «бұлардың салтында моланы ашуға да, жаңғыртуға да болмайды». «Қазақта қарғыс атқыр тағы бiр ұд, Қағынып туған екен жатырынан» деп тiсiн қайрап жүрiп, Салықты у берiп өлтiрткен генерал-губернатордың адьютанты да: «Өлiктi тексерту де, қайта ашу да, бұл елдiң салтында жоқ» дейдi миығынан күлiп… Сарыөзен арнасынан асып, буырқана тасығанда қара оба опырылып құлап, жалаңаштанған сармат сүйектерi Батразд қырғынының тарихи құпиясын ашты. Салық өлiмiнiң сыры «Сарыөзен» поэмасы арқылы ашылады…

Орынды әрi тың детальдар – бақсы ойыны мен тас мүсiн хикаясы поэманы мазмұндық тұрғыдан байытып қана қоймайды, бас қаһарман бейнесiн тұлғаландыра түсуге, кейiпкерлер характерiн жан-жақты ашуға қызмет етедi. Сайын даланың сенiмi, сыйынғаны мен сүйенгенi – бақсылықты болмысы жаттана бастаған Салыққожа «гипноз», «шамандық» деп қабылдайды. «Әрi ғалым, әрi нағыз ғарiп ер, Аша алмады өз қолымен түндiгiн»: сана сергелдеңiне түсiп, қара тастан құпия iздеген ол тас мүсiндi география қоғамына жөнелтедi:

«..Айырып бер алтыны мен жасығын,

Петербург, сенетiнiм сен ғана».

Тас мүсiндi Хазiретi Фатиманың бейнесi деп сенетiн халық әуелгiде:

- Қожаң бiзгеХақтың өзi сыйлаған

Фатиманың тұрпатын да көп көрдi-ау, -

деп, тулай түрегелгенiмен аздан кейiн-ақ:

1991 жылы «Жазушы» баспасынан Есенғали Раушановтың «Ғайша бибi» атты жыр жинағы жарық көрдi. Жинаққа ақынның жүзден аса өлеңi, «Қызық емес оқиға» атты балладасы мен «Ғайша бибi» атты поэмасы ендi. Зерттеу нысанымызға алынып отырған поэма жаңа кiтаптың ең елеулi жаңалығы болды. Аталмыш жинақ ақынды қазақ поэзиясының классигi тұғырына берiк орнықтырған топтама болды деуге негiз бар. Есенғали Раушановтың ешкiмге ұқсамайтын ерекше әлемi, қайталанбас қолтаңбасы бiржола айқындалып, айшықты жыры қазақ өлеңiнiң қазынасын молайтқан олжалы кезеңi осы тұс болатын.

Ендеше, «Ғайша бибi» поэмасының идеялық мазмұны мен көркемдiгiне тоқталайық.

Ақын санасында сан жылдар қорытылып келген күрделi де кең өрiстi поэманы Е.Раушанов шығармашылығының шоқтығы биiк туындысы деуге негiз бар. Бiз негiзгi талдау назарына алғалы отырған аталмыш дастанның автор тарапынан да ерекше бағаланатынын оның атауын жыр жинағына еншiлеткенiнен байқауға болады.

Поэма жайлы ой өрбiтпес бұрын шығармашылық психологиясына, шығарманы қабылдау мәселелерiне байланысты мынадай жайттарды еске салуды жөн көрiп отырмыз. Автордың көзқарасы, өмiрлiк тәжiрибесi, оқырманға айтар ойы, сезiну тереңдiгi, пайымдау-таразылау қабiлетi – бiр сөзбен айтқанда, шығармашылық тұлға ретiндегi бiиiм-болмысы өз туындысы арқылы танылады. Автордың субъективтi идеясы оның ой мен сезiмнiң жемiсi болып табылатын шығармасында көрiнiс табады. Дегенмен туындыны тұтынатын оқырманның парасат-сезiм деңгейi бiркелкi емес, қанша оқырман бар болса, сонша түрлi қабылдау бар. Қабылдаулардың қиыспай жатуы - қалыпты жағдай. Автор идеясы – субъективтi идея болса, туындыны қабылдаудан туған оқырман идеясы объективтi идея болып табылады. Оқырман мен автордың екi бөлек дүниетаным, болмыс, көзқарас иесi екендiгiн ескерсек, субъективтi идея мен объективтi идеяның да бiр-бiрiмен қабыса бермеуi заңды. Шығармашылық зертханасын зерттеушi тұлға да ең алдымен оқырман болып табылады. Қабылдау ерекшелiгiнен туындайтын жоғарыдағы жағдайлар оған да тән. Көрнектi ақын Жұбан Молдағалиевтiң: «Кедей ақынға жақсы десiн, жаман десiн, үш ұйықтаса түсiне кiрмеген нәрсенi танып қоятыны бар. Дарынсызды дәрiптеп, жақсыдан жамандық iздейтiндер де жоқ емес. Асылы, өлең сынына ақындар өздерi де атсалысып, әдiл төрелiгiн айтып отыруы керек», - деген тұжырымы осындай жайттарды ескеруден туған. Зерттеушiлерге қиындық тудыратын тағы бiр мәселе – «Бiздiң қазақ қаламгерлерi өз шығармашылық ұясын көпшiлiкке таныстыруға келгенде елгезек емес. Осыдан барып оқырман талай тәлiмнен қағылады әрi қаламгердiң өзi де ұтылады». Айтылған жайттарды қорыта келгенде, бiздiң зерттеулерiмiздiң де субъективтi сипаты басым болуы, ақын шығармаларының тамыр соғысын тап басып тани алмаған мүлт кетулердiң кездесуi мүмкiн екендiгiн жоққа шығармаймыз. Е.Раушановтың «Ғайша бибi» поэмасын бiр ғана қырынан – көне түркiлiк әдеби жәдiгерлiктермен сабақтастығы тұрмысынан ғана талдап – таразылауға мүдделi ғылыми жұмыста белгiлi бiр дәрежеде шектеушiлiктiң де болуы заңды.

Әдеби туындыны талдаудың сыртқы композиция элементтерiн саралаудан басталуы орынды. Жанрын өз тарапынан «поэма» деп белгiлеген иуындысына автор «Ғайша бибi» де пат қойыпты. Аты аңызға айналған ғашықтар пiрiнiң ел жадында да, тарих деректерiнде де «Айша бибi» есiмiмен сақталғаны белгiлi. Автор түбiрi араптық «Айша» есiмiн ұлттық ұғымға жақындатып, қазақы дыбыстау жүйесiне бейiмдеп, «Ғайша бибi» етiп алған секiлдi. Ертеректегi қазақ әйелдерiнде тазка түбiрлiк күйiндегi «Айша» есiмiнен гөрi «Қайша», «Ғайша» деген аттар жиiрек кездесiп отырған. Әрi «Ғайша» есiмiнiң дыбысталуының өзiнде поэтикалық реңк бар. Бұған әдебиетiмiздегi «Ғайша» есiмiмен сомдалған аяулы жарлар бейнесi (С.Көбеев, М.Шаханов шығармашылығын еске алыңыз) арқылы қалыптасқан ассоциацияның да әсер ететiнi анық. Екiншi жағынан, көркем шығармадағы оқиғалар тарихы дәуiр шындығын қаз қалпында бейнелеуi шарт болмағандықтан, автордың Айша бибi есiмiн көркемдiк шешiм ретiнде өзгертiп алу мүмкiн. Қай тұрғыдан келгенде де ақынның ел құлағына сiңiстi есiмнiң дағдылы қолданылысына мақсатты өзгерту енгiзiп отырғаны айқын.

Поэма эпиграфы ретiнде алынған «Дiлiм - қанағат, дiнiм – табиғат» деген ой-түйiндi «Түркi мақалы» деп көрсетедi автор. Көне түркiлiк дүниетаным ерекшелiктерiн саралай отырып, автор шығарманың айтар ойын осындай қалыпқа құйып берудi жөн көрген секiлдi. Өйткенi, «Дiлiм - қанағат» ұғымы түркiлердiң түп санасына әзелден ұялағанымен, «Дiлiм – табиғат» тұжырымы тарихи-әдеби мұраларда осы таза күйiнде кездесе қоймаса керек. Байырғы бабаларымыз тұтынған Тәңiрлiк дiннiң табиғатпен етене жақын екендiгi даусыз, дегенмен жоғарыда келтiрiлген ой қалыбы, сөз саптау мәнерi бүгiнгi шығармашылық сананың жемiсiне көбiрек келiңкiрейдi.

Поэманың кiрiспе бөлiмiн ақын «Тiзгiн қағар» деп атапты. Автордың бұл ретте көнеден жеткен, ұлттық уыз дарыған ұғымдарға ұйып отырғаны аңғарылады. «Мақал бар: «Түбiм – түркi, түлiгiм жылқы», Ал тарттық сол түркiден көштi берi» деп, шығармада баяндалатын оқиғаның қай кезеңнен бастау аларын ақын «тiзгiн қағарда» аңдатады. Дегенмен, «Ғайша бибi» поэмасының сюжетi - қағанат тарихының көркем көшiрмесi емес, сол дәуiрге тән атрибуттарды негiзге ала отырып, шартты уақыт пен шартты кеңiстiкте ұйымдастырылған оқиғалардың - ақынның көркемдiк қиялы мен шығармашылық iзденiстерiнiң жемiсi. Уақыт аралығы ұзаған сайын тарихи дәуiрдiң табиғи бейнесiн тап басып танытудың қиындай беретiнi белгiлi. «Түркi кiм? Бiзге дерек жетпедi нақ» Дей отырып, ақын суреттеген айбыны асып, байлығы тасыған қанағаттың басынан құс ұшпаған, атағынан ат үрiккен дүбiрлi дәуренi өз кезеңiне лайық бояу-нақышымен өрнектелгендiктен, көркем шындық көрiнiсi ретiнде көңiлге бiрден ұялайды:

Бiр-бiрiмен жiксiз жалғасып, үздiксiз ұштасып жататын «Жыландар жыры», «Майхана», «Күлтегiн мен қаған», «Ғайша мен Мұхаммед пайғамбар» секiлдi туынды бөлiмдерiнде көне дәуiр көрiнiстерi қайта жаңғыртылып жырланған, сол көне сiлемдер астарында бүгiнгi күннiң шындығы да, заманалармен замандас мәңгiлiк шындық та көрiнiс тапқан. Шығармадағы бөлiнiстердiң өзiн бiршама шартты, кейiпкерлер арасындағы диалогтардың мәнiн айқындай түсу, сол арқылы әсерлiлiктi күшейту үшiн жасалған әдiс ретiнде қабылдауға болады. «Жыландар жыры» деген бөлiм аты поэмада үш рет қайталанады. Сөз арасында «Автордан» деген атпен берiлген ақынның ой-шегiнiстерiнiң де келесi бөлiмдермен ара-жiгi ажыратылмай, тұтаса өрiлiп, жатады. Мұның бәрi поэманың дәстүрлi эпикалық арнаға – батырлар жыры стилiне ойысқанын аңғартады. Iшкi бөлiмдер батырлар жырындағы алма-кезек баяндалып жататын оқиғаларды еске түсiрсе, автор шегiнiстерi жырдағы «әлқиссалармен» үндеседi. Жекелеген монологтар драмалық туындылардың ерекшелiктерiн еске салады.

Поэма композициясында елеулi орын алған детальдардың бiрi – айтыс. Айтыс сахнасы алдында автор тарапынан кiрiспе сөз берiледi: «Жапон халқы үшiн әу баста Фудзиямен тауының маңызы қандай болса, түркiлер үшiн айтыс сондай едi. Ел кейiн «айтыс ұсақтап кеттi» десiп жүрдi. Ұсақтап кеткен айтыс па, әлде ақындар ма?». Ақын қаламына тән осы тектес жеңiл юмор мен астарлы мысқыл туындының әр тұсынан-ақ көрiнiс берiп отырады. Поэмада айтыс әрi баяндау бiрсарындылығын өзгертiп, сюжет құрылымын жандандыратын көркемдiк әдiс ретiнде, әрi көне түркi дәуiрiнен тамыр тартқан далалық дәстүрдiң - ақиқатқа апарар сөз сайысының көркем көрiнiсi ретiнде кiрiстiрiлген. Ғайша мен Қағанның айтысы дәстүрлi сөз қағыстыруға көбiрек ұқсаса, Күлтегiн мен Қағанның, Ғайша мен Мұхаммед пайғамбардың диалог-айтыстары – сырласу мәнерiндегi сөз сайысы. Соңғысында монолог iспеттi толғаулардың аралас келуi айтыс өлеңiнiң арнасын кеңейтiп, айтылар ойды алғаусыз ақтару мақсатында автор қолданған өзiндiк әдiстi аңғартады.

«Сөз қаңтару» деп аталатын эпилогқа ақын «Жыландар жырының» үзiндiн эпиграф етiп алған: «Адамзат ойының нашар дамығаны сонда – олар тек болған соғыстардың ғана тарихын жазады, ал болмай қалған соғыстар қаншама? Олар туралы бiз бiлмеймiз». Бұл эпиграфтың да белгiлi бiр туындыдан алған үздiк ой емес, ақын шығармашылығына тән ой-түйiн екенi анық. «Сөз қаңтарудан» кейiн поэманың жазылу мерзiмi мен мекенiне қатысты автор тарапынан «Жылан жылы Сарыөзекте, Аралда, Семейде, Қызылордада, Алматыда қағазға түстi» деген сөздер қосылған. Айтылған жайттардан аңғарылатындай, өлең мен қара сөз аралас стилде жазылған туындының сыртқы композициясы тудыратын ассоциациялар түгелдей дерлiк түркiлiк түпнегiзге жетелейдi.

Iшкi композиция мәселелерiне көшелiк. Поэманың басты кейiпкерi ретiнде ақын таңдаған Ғайша – бибi тұлғасы әдебиетшiлердiң тарихшылар мен деректанушылардың назарын көптен аударып келедi. Қарахан әулетi билеушiлерiнiң бiрi Әулие ата - Қарахан есiмiмен тiкелей байланыстырылатын Айша бибi ғұмырына қатысты бiрқатар зерттеулер жарық көрдi. Ал бiр-бiрiнен аздаған айырмашылықтары бар Айша бибi жайлы аңыздардың ортақ желiсi мынадай:

Самарқант төңiрегiн мекендеген Зеңгi ата шайыхтың Айша атты жалғыз қызы болыпты. Ерке сұлу Тараз өңiрiнiң келген билеушi әулеттен шыққан Қарахан есiмдi батырмен көңiл қосады. Жалғыз қызының таңдауы ойынан шықпаған әке екi жастың махаббатына разы болмайды. Жауынгершiлiк кезiнде, ұлы шайқас алдында тұрған Қарахан Айшаны өзiмен бiрге алып келе алмаған соң, екi жас келер күзде Тараз жерiнде жолығатын болып серттеседi. Айша тәуекел етiп, жiгiттi өзi iздеп бармақ болады. Уәделi кез жеткенде тiлiн алмайды, атқа қонған Айшаға наразы болған әкесi: «Алты дариядан өтсең де жетiншiсiнен өтпе! Көздеген жерiңе жетсең де, тiлегiңе жетпе!» деп терiс батасын бередi. Қыз бұған да қарайламай, қасына өзiн бала күннен тәрбиелеген Бабаджа хатунды ертiп, алыс Таразға жол тартады. Арада талай күндер өтiп, елден ел, жерден жер асып, Тараз қаласына жақындап, соңғы өзенге келгенде жолаушылар жуынып-шайынып алмаққа аттан түседi. Айша арудың өмiрiн қиған оқыс оқиға осы жерде болады: киiмiн ауыстырмақ болып, қалыңдық киiмiн қолға алған қызға сәукеле iшiнен шыққан улы жылан атылып, шағып алады. Денесiне жылан уы тарап, әлсiрей бастаған қыз Бабаджа хатунды Тараздағы Қараханға хабар беруге аттандырады. Жанына ерткен нөкерлерiмен жiгiт келiп жеткнде қыз өлiм халiнде жатады. Қыздың демi үзiлуге таянғанын түсiнген жiгiт ақыретттiк жар болуға серттескен сұлумен ақтық сәтте некесiн қиып үлгiредi. Пайғамбар әулетiнен шыққан Қарахан патшаға некелi жар болған Айша есiмiмен «бибi» атауы осы кезден бастап қосылған екен. Арманда өткен арудың қабiрiнiң үстiне Қарахан сәулеттi күмбез салғызады. Қыздың тәрбиешiсi Бабаджа хатун өмiрiнiң соңына дейiн Айша қабiрiнiң шырақшысы болған деседi. Бабаджа хатун қайтыс болғаннан кейiн оның басына да сағана тұрғызылады. Ал өзiне арналған күмбездi Айша-бибi қабiрi көрiнiп тұратындай тұсқа салуды Қарахан тiрiсiнде аманат еткен екен. Ғасырлар дауылынан аман жеткен үш сағана сыры кетсе, сыны кетпеген күйi қазiргi күнi де Тараз жерiнде бой түзеп тұр. Ұзақ жылдар ел басқарған патша өмiрiнiң соңғы кезеңiнде тақ пен тәжден бас кешiп, тақуалықпен ғұмыр кешiптi. Айша бибi кесенесiне Қарахан өз қолымен жазған делiнетiн бәйiттiң бүгiнде: «Күз едi көктi бұлт торлаған» деген жалғыз жолы ғана сақталған…

Ел жадында сақталған аңыз осылай дейдi. Аңыздың ендiгi бiр нұсқаларында «Айша Зеңгi атаның (Айқожа ишан) өгей қызы, яғни оның әйелi Әмбар анаың алғашқы ерi Сүлеймен Бақырғаниден туған қыз болатын» делiнедi. Ал Қарахан әулетi шежiресiнде Айша бибiнi Ысқақ бабтың қызы деп көрсетедi. Аңыздағы Қарахан әулиенi тарихи тұлғалар – Сатұқ Боғра ханмен, Шах Махмұдпен, Ахмед бин Алимен шендестiретiн болжамдар бар. Аңыз түбi ақиқат екенiне зерттеушi ғалымдар да ден қойған тәрiздi: Айша бибi аңызынан тыс сенiмдi тарихи дерек әзiргi ғылыми айналымға түсе қойған жоқ. Дегенмен жекелеген зерттеушiлер аңыздағы Зеңгi атаның, Әмбар анамен Айша қыздың iс-әрекетiн, мiнез-құлығы мұсылман әулиесiнiң, оның адал жарымен көргендi перзентiнiң болмысына сай келиейтiнiн айтып, Айша бибiнiң Зеңгi атаның қызы екенiне дәлел боларлық аңыздан өзге сенiмдi дерек жоқтығын, сондықтан екеуiнiң өмiр сүрген кезеңi бiр-бiрiнен алшақ болуы мүмкiн екендiгiн алға тартуда. Бұл тақырыпта әлi де зерттелуге тиiс мәселелер едәуiр.

Ақын Есенғали Раушанов сомдаған ­айша бибi бейнесi – аңыздағыдан өзгеше арнада өрбiген, тың идеяның жүгiн көтерiп тұрған ғұмыры – тартысқа, санасы қайшылыққа толы күрескер тұлға. Поэмадағы Ғайшаның күрделi болмысын тап басып танудың оқырман үшiн жеңiл жүк болмайтынын ескергендей автор бас кейiпкерiнiң сана сергелдеңiн өз сөзiмен тарта түсiндiрген.

Күрелi де кең өрiстi, бай мазмұнды поэма ақынның ұзақ жылғы iргелi iзденiстерiнiң жемiсi екенi даусыз. Оқиға ұйымдастыру шеберлiгi, баяндау-суреттей ерекшелiгi, лирикалық поэмаларға тән сыршыджығы, қайталанбас композициялық құрылымы. Идеялық мазмұнының көнермес құндылықтарға негiзделуi жөнiнен «Ғайша бибi» поэмасы қазақ поэзиясының үздiк үлгiдегi бiрегей туындысы ретiндегi лайықты орнын алуға тиiс. «Ғайша бибi» драмалық дастаны – жаңа бiр ағымды бастап берген құбылыс туынды, - деген белгiлi ақын Е.Дүйсенбайұлының анықтамасы осы орайда орынды.

Қазақ әдебиетiнде көрнектi орын алатын Е.Раушанов шығармашылығы тек поэзиямен шектелмейдi. Соңғы жылдарда мерзiмдi баспасөзде автордың «Нұрдан жаралған» атты романы жарық көрдi. Журналистерге берген сұхбатында ақынның «Прозаны мен қай кезде де жазатынмын. Менiң талай әңгiме, повестерiм, бiр-екi романным жарық көрдi. Бiрақ олардың бәрiн бүркеншiк атпен жарияладым» дегенi мәлiм болғанымен, оқырманға өз атымен таныс болған бiрден-бiрпрозалық туындысы аталған роман ғана. Өлеңдерiндегiтәрiздi ақын романында да өзгеше өрнек бар. Қара сөзге тән көркемдiк қолданыстарға көп бой ұра қоймаған автор туындыда шаррты образдарды жиi пайдаланып, кейiпкер психологиясын тереңдетеашуға бейiм. Бiр тұтас шығармашылықтың бiр-бiрiмен бiте қайнасып жатқан бөлiктерi болып табылатын ақын өлеңдерi мен романнында үндес сарында едәуiр.

«Бұд жерде топан су болмаған» дейдi тұнып тұрған тыныштыққа, сұлулыққа сүйiнген «Нұрдан жаралғанның» кейiпкерi. «Топан су мұнда болмаған-дейдi ол-айнала үрзада дүние, үр ерiн гүлдер үлбегей»- бұл акынның «Нұх пайғамбардың кемесi» атты өлеңiнiң. «Көктемде Алматының үстiнде тек қана перiштелер ұшып жүредi, кейде олар қонатын жер таба алмай қиналатыны рас, бiрақ алысқа ұзамайды» деген жолдар бар романында. «Перiштелер жүредi ұшып аспанда, Қонатын жер таба алмай» -ақын өлеңдерiнде де осындай жолдар кездеседi. Романдағы Едiл-ана аңызы ақынның бiр кездерi баспасөзде үзiнделерi жарияланып, аяқталмай қалған «Аспанға көшiп кеткен ел» атты поэмасы еске алады. Аңыздың жекелеген сарынды ақын өлеңдерiнде көрiнiс тапса, базбiр желiлерi «­айша-бибi» поэмасында таратыла жырланған. «Нұрдан жаралғаннның» кейiпкерi теңiз жағасында тұрып төмендегiше толғанады: «Құстар мен перiштелер биiкте жүредi. Алла тағаланың ғадiлдiгiне мың да бiр құлдық. Самға ұшар қанатты адамға бермей, құсқа бергенiн айтсайшы. ­айыптан тайып маған қос қанат бiре қалса ше? Жоқ, мен оны бәрiбiр құстарға сыйлар едiм. Аспан-құстар мен перiштелерге ғана лайық мекен».

Өз замандастары тарапынан орынды бағаланған Есенғали Раушановтың кең өрiстi, бай мазмүнды шығармашылығы әдебиеттанулық және философиялық түрғыдағы бiрқатар зерттеулердiң арқауына айналып үлгердi. Дегенмен қазақ әдебиетiнiң тарихында елеулi орны бар тұлғаның ақындық әлемi жайлы айтылар негiзгi сөз әлiде болашақ еншiсiне қалып отыр. Ақын шығармашылығына арналған шолу мақаламызды ақын Қадыр Мырзаәлiнiң төмендегi тұжырымдарымен аяқтау орынды тәрiздi: «ХХ ғасырдың 80 жылдарында бастап, күнi бүгiнге дейiн қазақ өлеңiне толқын – толқын боп жамырай келiп жатқан жас лириктерге толайым қозғау салып, соңынан шәкiрт ерткен, өз мектебiн ашқан шайырлар бiзден көп емес. Қазақ поэзиясының классигi Есенғали Раушанов сол аз шоғырдан – санаулылар санатынан. Бұл орайда оны мәдениетi зор ұлттықақын деуге болады… Ақын Е. Раушанов шығармаларының қай - қайсысы да қазақ поэзиясының шын мәнiндегi алтын қазынасы деуге аузым барады».

Ендiгi кезекте поэзия жанрында жазылған жинақтардың бiрi Әдiбай Табылдиевтiң «Өнеге өрiмдерi» мен Арғынбай Бекбосын ақынның «Фәнилiк драма» атты жыр жинақтары. Мысалы, Әдiбай ақынның қарапайым әдемi шумақтардан кейiн ақын өзiнiң айтар ұғымын ширата алмай қалатын тұстары жетерлiк екен. Оның үстiне жеке шумақтары не санмен, не жұлдызшамен белгiленбей, ұзын өресi мың жарым шумақтың шұбалып жатқанын көремiз.

Ал екiншi жинақ «Фәнилiк драманың» жөнi бөлек. Автор бұл жолға өзiн-өзi әбден шыңдап, шымырлап алып келген сияқты. Бұл да мың жарым шумақ, үш дәптерден тұрады. Оның үстiне ақын алдымен Омар Хайямның рубаяттарын аударып,, соның iшкi астарына зер сала құпиясын ашқан сияқты. Және онысы өз жемiсiн толық берген деуге болады.

Бұл шумақтар шынында да нағыз фәнилiктiң драмасын берудей-ақ берiп тұр. Бiрақ осы шумақтардың әлде бiреулерге жүгiне айтылуы жұмбақ күйiнде қалып қойған.

Поэзия әлемiне алғаш келген албырт ақындар көбiнесе аптапта аптыққан күйi суға секiргендей көзiн жұмып, ойланбастан қойып кетедi. Кейбiреулер су жұтып, қақалып-шашалып жатады, ендi бiреулер иiрiмге батып, кейбiреулер бiртiндеп өзiнше малтауды үйренiп, құлаштап жүзiп кетедi. Жағаға жандармен қайтадан ытқып шығатындар да аз емес. Ақындардың бәрi де өлеңге солай келген сияқты.

Ал өлең жырдың Жайығына өз мәнерiмен, өзiндiк ерен жолымен келген азғантай аяулы, ардақты ақынның бiрi – Ақұштап Бақтыгереева. Ол басқалар сияқты малтыққан да, шалдыққан да жоқ, өлең айдынында өзiн бiрден еркiн сезiндi. Өйткенi ол - өлең өлкесiнiң қанатты ақ шағаласы болатын.

Ақұштап ақынның бүкiл шығармашылығын шолып шыққан адам оның жырларының ең басты екi тiрегiн байқар едi: ол - ақынның туған ел мен жерге деген ыстық махаббаты және қоғамдағы, өмiрдегi қиыншылықтар мен әдiлетсiздерге, Адам қолымен жасалған қиянаттарға қарсы күрескерлiгi. Оның алғашқы жарық көрген жыр жиағында әдеби қауымды елең еткiзген «Өрiмтал» атты өлеңiнен бастап-ақ оқырмандар А.Бақтыгерееваны нәзiк лирик ақын деп қабылдаған болатын. Дегенмен, оның осы лиризмiнiң өзегiнде бiр өжет қайсарлық аңғарылатын. Өйткенi оның әр өлеңiнде боямасызөмiр тартысты тағдыр жатқан едi.

Жұлқыса жер есiрiп,

Майысқанмен сынбадың.

Сыр айтпадың шешiлiп,

Неше келiп тыңдадым.

Қысты жеңiп, шуаққа

Жайраңдаған кезiңде,

Бойыңдағы қуатқа

Қайран қалам өзiм де…

Осы өлеңiнде тал-шыбықпен мұңдасқан өзi де өрiмтал ақын - қыз шыншыл да сыршыл қалпымен жүректерде бiрден ұялап қалды. Ақ бантиктi ақынның сол нәзiк қайсарлығы келе-келе үлкен күрескерлiкке, қайраткерлiкке ұласты. Сол балғын шақта жазылған «Даламның қарлығаштары-ай» атты өлеңдi де бей-жай оқу мүмкiн емес:

…Топтанып ұшқан үйiрiң

Ақұштап Бақтыгерееваның жырларының өзiне тартар жұмбақ магнитизмi бар.Оның қыр-сырын ашуды әдебиет зерттеушiлерiне, маман-сыншыларға қалдыра отырып, мен өз тарапымнан ақынның өлеңдерiнiң табиғат тамшысындай мөлдiр жаратылысын, өзен толқынындай ерке де еркiн үйлесiмiн, жан-жүрегiңе жетiп, жiлiгiңнiң майына дейiн жiбiтетiн ақ шуақтай симфониясын, бұлақтың сыңғырындай, жапырақтың сыбдырындай жанға жақын да беймәлiм әуенiн танып бiлу қай оқырманға да кәусар сезiм сыйлайтынын айтқым келедi.

Ол махаббат мақамын да өзгеге ұқсатпай, өзiнше, Ақұштапша жырлайды.

Махаббат тағы саған қайта оралам,

Сен болшы тақырыбым қайталаған.

Өмiр жоқ махаббатсыз, бақыт та жоқ.

Басқадай әңгiмем жоқ айтар оған.

Ақ таңды сүю керек, нұрын күннiң,

Ұната бiлу керек түрiн гүлдiң.

Қыздары ғашықтықтан өлiп кеткен,

Аңызын оқу керек бұрынғының.

Жазғанмен махаббатты бұдан бұрын,

Қорғауға соны тағы шығам бүгiн.

Жарын сүйе бiлмейтiн жасықтардың

Елiн сүйетiндiгiне күмәндiмiн.

«Қыздары ғашықтықтан өлiп кеткен!». Екiнiң бiрiнiң аузына түсе бермес, қаламына орала бермес бейнелi жол. Мұнда қасiрет те бар шығар, бiрақ ол қалтарыста қалған. Қазақ қызына, оның махаббатына деген құрмет осындай-ақ болар. Айтқан серттен айнымас арда сезiмге, ұлттың кешегi ұлы махаббатына жыр жолымен қойылған ескерткiш секiлдi.

Қазақы әдет-ғұрып пен өнегенiң аясында тәрбие алған қыздың өзi сүйген жiгiттiң алтын басын ардақтап, бағалай бiлуi бүгiнгi фенимистiк заманда тосын естiледi.

Шырағымбысың,

Шынарымбысың,

Қыранымбысың,

Жыр әнiмбiсiң.

Бәрi де сен бол, мен әйел болам,

Өзiңе ғана ұнауың үшiн!

Бұл да тек Ақұштапша ғана айтылған айшықты ойлар, айрықша дара шумақтар. Мұндай өлеңдер, жасырып-жабары жоқ, бүгiнгi саусақпен снарлық дарынды әйел-ақындардың кейбiрiнiң жiгiттердi кiлең жiгерсiз, жасық, ұсақ, күйкi тiрлiк иесi етiп көрсететiн адуын жырларынан гөрi адам жанына жағыңқырайды. Жiгiттi ардақтағаннан ақын қыздың лирикалық кейiпкерi аласарып қалған жоқ, қайта өз бейнесi биiктеп, асқақтай түскен.

Француз жазушысы Альфонс Каррдың «Жазушы әйел кiтаптың санын көбейткенмен, әйелдiң санын азайтады» деген сөзi бар. Бiрақ бұл сөз Ақұштап апайға жүрмейдi. Өйткенi ол ақын да, ана да бола бiлген асылдардың санатынан.

Анамын бөбегiн сағынған,

Ақынның жыр болып, ағылған.

Көңiлмiн екiге бөлiнген,

Жүрекпiн екiге жарылған.

Осы өлеңдi оқи отырып сүйсiнесiң, оқи отырып ерисiң. Ақындығына тәнтi боласың, аналығына басыңды иесiң. Бұл да болса өлең - сөздiң құдыретi.

Шындығын айтсақ, бiздiң поэзиямыздың тұтас бiр қабырғасын қыздарымыз ұстай бастады десек, оған ешкiмнiң таласы бола қоймас. Сол топқа тағы бiр сөзi мен ойы нық ақындарымыз келiп қосылды. Олардың туындылары 2004 жылы жарық көрдi. Атап айтсақ, Ханбибi Есенқараеваның «Ай туады бозарып», Марфуға Айтхожинаның «Аққу жүрек», Фариза Оңғарсынованың үш томдық шығармалар жинағы (Астана, Елорда баспасы, 2004), Маржан Ершуованың «Шырақ» атты жыр жинақтары жарық көрдi.

Өлең жолындағы небiр ащы да тұщы жолдардан өткен ақын – Ханбибi Есенқараеваның жолы ерекше. Бұл ақынның керек десе өлең-сөз құдiретiмен тасты иiтем десе иiтiп, одан от ойнатам десе оған да барып жүрген ақын. Бiрақ көкiреу үнемi айқара ашылып жүрмейтiндей, бұл жолы ақын айдың бозарып туғанына бас қойған сияқты. Өнегейiн ақ найзасын арқалаумен күн өткiзетiн жандар сирек кездесетiнi тағы бар. Бiр сәт олар да тұнжырап, мүлгiп ой құшағына қонақтау керек қой. Олай болса ақынның «Сексеуiл» деген өлеңiнен үзiндi көрейiк.

Байқағанға осы өлеңде бүкiл халқымыздың тағдыры жатқандай.

Таласы жоқ көрнектi ақындардың бiрi – Күләш Ахметова. Ақынның поэзиясы – үлбiреген дүниенiң үйлесiмдерiн көруден, танудан және көрсетуден, танытудан тұрады десек те болады. Қазiргi қазақ поэзиясындағы ақын Күләштiң даралығы да, ерекшелiгi де, iрiлiгi де - оның осынау болмысында. Көрнектi талантының көркейе түсетiнi де, ұлттық өлеңiмiздi көркейте түсетiнi де – үлбiреген дүниенiң үйлесiмдерiн өзi көрiп, өзi танып қана қоймайды, соны өзгелерге көрсетуден де, танытудан да әрқашан әдемi көрiнiс, әрқашан жемiстi өрiс тауып жататындығынан. Ақын құдiретi - өзiнiң танығанын өзгелерге қапысыз таныта алғанында. Күләш Ахметованың отыз жылға жуық шығармашылық жолында «Махаббат жылы», «Мейiрiм», «Бұлақтағы жұлдыздар», «Жасыл жағалау», «Ләйлектер қайтып келгенде», «Арғымақтар даласы», «Сен жанымда жүрсең», «Наурыз нұры» атты жыр жинақтары мен жыр кiтаптарындағы өлеңдер мен поэмалардың, алуан-алуан лирикалық туындылардың баршасы дерлiк әртүрлi тұрғыдан әртүрлi өрнектермен, кiршiксiз мөлдiр сезiмдермен өмiршең де қарапайым ойлармен ширақ та шымыр жеткiзiледi. Бiр өлеңiнен үзiндi келтiрейiк:

Менiң өлең өмiрiм –

Менiң үлкен сыбағам.

ёлы майдан, ұлы алаң.

Бар әйелдiң жеңiсiмен қуанып,

Бар әйелдiң көз жасымен жылағам.

Менiң өлең өмiрiм –

Менiң үлкен сыбағам.

Өкiнемiн мынаған:

Түнде оянып, ой жiбiне сөз маржан,

Тiзген кезде көмек бердi кiм оған?..

Менiң өлең өмiрiм –

Менiң мәңгi үлесiм.

Бiресе мұң, бiресе үн…

Қуанышым, махаббатым, қызығым.

Қылдай үмiт, қымбат тiлiм, күресiм,

- деген үш шумақты өлең көрнектi ақынның суеткерлiк дара болмысын қаншама драмамен, қаншама трагедиямен, қаншама оптимизммен жеткiзiп тұр емес пе?! Әлбетте, солай. Өйткенi оның өлеңдерiнен осынау болмысты көрмедiк, танымадық десек мүлде күпiрлiк, мүлде менмендiк, басырлық болар едi.

Тағы бiр тамаша ақынымыздың бiрi – Марфуға Айтхожина. Жалпы бiз ақынның өлең-жырларын оқығанда олардың түп тағдырына үңiлмеу астамшылық болар едi. Жинақ бiз жоғарыда атап өткендей «Аққу жүрек». Бұл жинақтан менiң ұққаным, өзiнiң әдемi сырбаз үнiмен ақырын сөйлеп алға ұмтылып отыратын сақтық, мiнездiң сарқытындай әсемдiк. Және жинақтың өне бойында құс үнiмен астасып жатқан бiр саз бар сияқты. Әр жырдың басы күнделiктi тiрлiктей қарапайым сызылып басталып, аяғына келгенде Марфуғаның сөз түйiнiндегi өрнегi жарқ ете қалады. Бiз ендi осы сөздерiмiздi дәлелдеу үшiн ақынның өзiне жүгiнейiк.

Бұл жасыл жапырақпен әдемi көмкерiлген ақын тағдыры.

Марфуға Айтхожинаның «Абылай ханның даңғылында ақ үй бар», «Ана тiлi», «Өзiңнен бақытымды тауып терең», «Жандарға қызығамын анасы бар», «Жалғыз қайың», «Көңiлдi отыр мұң басып», «Мұстафа Өзтүрiк», «Қиял билеп еркiмдi», «Қауымдастық», «Көтерiп көлеңкемдi…» атты өлеңдерi бар. Ендеше солардан мысалдар келтiрейiк.
«Жандарға қызығамын анасы бар» атты өлеңiнен үзiндi.

Жандарға қызығамын Анасы бар,

Ананың орны дәйiм дара тұрар!

Ерте кеткен Анашым еске түссе,

Көңiлiм толқын атып аласұрар.

..Ой тетiк, жүрiс ширақ сексенiнде,

Күн түсiп отырған жоқ көп келiнге…

Жүзiнен асыл Ана нұр тамады,

Қандай болды десеңшi,

Көктемiнде?!

Әкелiп дүниеге қанша бала,

«Жолында осылардың жан садаға..»-

Деп өсiрген кешегi ұл-қыздары.

Аттанып кеттi бүгiн,

Сан-салаға!.

Адамға келмейдi ғой бақыт тегiн,

Өшпейдi, көкейдегi ғашық сезiм.

Ананы алақанда аялаған,

Күң мен құлың секiлдi

Уақыт сенiң!..

Осы жырлардың қай-қайсысын алсақ та, осындай жұмсақ ерке наз жолдардың қоршауында қалып отырасың. Сонымен сөзiмiздiң басында айтқанымыздай, қарапайым лебiздiң ыстық құшағына енгендей боласың.

Осы екi ақын қыздың жырларындағы айырмашылықты олардың жырларынан-ақ байқауға болады.

Әрбiр шоң таланттың әрқашан ұлттық ырыс, ұлттық қазына болып келетiнi ежелден мәлiм. Мұнда осынау мәңгiлiк ақиқаттың теңдесi жоқ формуласын, соның өмiрiшең бiр Шынар-Шырайын көрнектi ақын – Фариза Оңғарсынованың әлемi – Поэзиясы өзiнше бiр шоқтандырып, сәулелендiрiп, нұрландырып келедi десек әсте артықтығы жоқ. Ақындық сапарында, яғни күнi бүгiнге дейiн жемiстi шығармашылық ғұмырында өзiнiң поэзиялық болмысын қанжоса жүрегiмен, тоғызыншы баллдай буырқанған-шамырқанған сезiмдерiмен, шарболаттай суарылған ой-пайымдарымен ылғи да толассыз айтумен, жырлаумен келедi:

Фариза Оңғарсынованың iрi ақын екендiгiне әуелде күмән болғанмен, кейiннен күмән болған емес. Ақынның сонау «Сандуғаш», «Маңғыстау маржандары», «Мазасыз шақ», «Асау толқын», «Сенiң махаббатың», «Шiлде», «Сұхбат», «Дауа», «Өсиет», «Шашы ағарған қыз» атты кiтаптарында көшелi көрiнiске, дербеа көркемдiк әлемге айналған құлын мүсiн лирикалары, парасатқа тұнған поэмалары, принциптi көқарастары айқын мақалалары-эсселерi толық дәлел болады. Асылы мынадай:

Сезiм қолдан ешқашан жасалмайды,

Жасағандар ұзаққа аса алмайды.

Не алдасып бiр-бiрiн күн кешедi,

Мен ондайға көнбесiм қашан да әйгi.

Мен сондаймын.

Сүйсем егер ғұмырлық сүйiп кетем

Басқаларға жүрегiм тұйық мекен.

Аласапыран, ешкiмге ұқсамайтын

Сезiмiммен көңiлдi биiктетем,

- деген лирикалық өлеңдерi тудырған ақынның дүрбелеңi де, дүмпуi де жетiп артылатын сынау өмiрде аңызға айналмауы, сүйiспеншiлiкке, бөлiнбеуi, Поэзия патшайымының тек өзiне бұйырған бәсiре тағына көтерiлмеуi мүмкiн емес қой. Адам жан-дүниесiнiң, әсiресе, әйел жан-дүниесiнiң бүкiл болмысы бiз саналы түрде толық келтiрген өлеңде қаншама шыншылдықпен, тереңдiкпен, осалдықпен, өршiлдiкпен, қайсар-жiгермен, ынтызар-үмiтпен, күрескер шабытпен берiлген, жырланған десеңшi. Ақын Фаризаның қазақ поэзиясына әкелген шынайы да тосын жаңалығы, өзiндiк дербес поэтикалық қолтаңбасы – осынау лирикалық туындылардың бүкпесiз атқарыла бiлу, сендiре бiлу құдiретiнде – талант сиқырында жатыр деп бiлемiз.

Ақындық шеберлiк пен құдiреттiң тамыры да, нәрi де, құпиясы да, кiлтi де – Фариза өлеңдерiнiң өнбойында өзгеше бiр келiсiммен көрiнiс тауып жатуында. Осыдан болса керек, ағылшынның ұлы ақыны Джон Донның: «Мало назвать человека малым миром. Человек состоит из большего числа частей, чем мир» - деуiнiң көкейге қона кететiнiн ақын Фариза өлеңдерi мейлiнше әдемi дәлелдеп бере алады. Ақын Фариза өз өлеңдерi арқазақ поэзиясына Мұқағали Мақатаев, Төлеген Айбергенов, Жұмекен Нәжiмеденов, Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиевтың буыны батыл әкелген драматизм мен трагизмге толы лирикалық әуендi, философияны одан сайын байыта түстi. Ол өлеңдегi өз өлкесiн тауып, өз күмбезiн тұрғызып, өз көркемдiк әлемiн оқырмандарына иамаша көрсеттi, тамаша мойындатты, табындырды.

2004 жылы Астана қаласында «Елорда» баспасынан ақынның өлеңдерi, дастандары үш томдық жинақ болып жарияланды, осылардан бiр ғана мысал келтiрiп өтейiк.