Бап. Экономикалық географияның 8 сынып курсын үйренуде картографиялық мәліметтерден пайдалану

География тәлімінде картографиялық білімдер және көнікпелерді қалыптастыруға төмендегі жолдар менен ересіледі.

1. 
   Оқушылар карта жер беті моделі екендігін көрсететіп әр бір белгінің мағынасын түсінуі керек. Картаға белгілер мақсатсыз қойылмайды.
   
2. 
   Оқушыларды картадан көргізбелі құрал және білім дерегі ретінде пайдалануды үйрету, яки оқушылар картадан өз білімдерін өсіру үшін қалаған географиялық мәліметтерді алып білуі керек.
   
3. 
   Карта оқушылардың ойлау қызметін дамыту олардан күзетушеңдік әсерлеу, жетік пікірлеу сияқты қабілеттерге тәрбиелейді. География тәлімінде оқушылар төмендегі картографиялық білімдерді иелеуі керек, карта және планда жер бетін суреттеу ерекшеліктерін, картаның бейнесі, белгілері, географиялық объекттер және құбылыстарды картадан суреттеу, картасыз мөлшерлеу методтары.
   

География оқытушысының негізгі міндеті, оқушылардан төмендегі картографиялық көнікпелерді қалыптастырудан тұрады.

1. 
   Жайда және картадан мөлшерге алып білу.
   
2. 
   Картадан өлшеу жұмыстарын орындай алу.
   
3. 
   Жалпы географиялық, тақырыптық карталарды салыстырып білу және оқи алу.
   
4. 
   Бірдей және әр түрлі масштабтағы карталарды салыстырып білу.
   
5. 
   Карта негізінде географиялық объекттерге, аймақтарға, мемлекеттерге табиғат зоналары және табиғи комплекстеріне сипаттама жазып білу.
   
6. 
   Схема, карта схема, картограммаларды түзе алу және басқалар.
   

а) бастауыш бірінші дәрежесінен бастап сол мектепті бітіргенше географиялық картаны оқу бойынша үздіксіз мәліметтер өткізу немесе одан еркін түрде білімдерді ала білу.

в) Мәселелі сұрақтар туылғанда әлбетте картаға назар аудару иелеген картографиялық білімдер жәрдемінде ерікін қортындылар шығара білу.

Карта негізінде негізгі ғылыми білімдер және ең қарапайым көнікпелер бастауыш экономикалық география курсында болады. Осы пәнді анализдеу сол нәрсені көрсетеді, оның негізінде картаны түзу түсінігі жатады. Шынында да картаның қандай түзілгендігін білмей тұрып одан білім қоры және көргізбелі құрал ретінде пайдалану біраз қиын.

Тақырыптың қалған түсініктері туралы суреттеп көрсету аэросурет, космик сурет, жоспар картада және картасыз мөлшерлеп алу, масштаб шартты белгілері бүткіл және салыстырмалы биіктік дәрежесі, түрі және басқалар жәрдемінде яки негізгі түсініктерге бойсынады. Мұны менен географиялық түсініктер екінші дәрежелі мәселе дегені элемент – бірақ бұл білімдерсіз оқушы карта түзуді үйреніп білмейді.

Картаны оқу картографиялық методтың ең маңызды бөлігі оқушыға әсерлеуде оқиға және құбылыстарды аңғаруға алып келеді. Картаны оқу күрделі психологиялық процесс болып, оны оқуды екіге ажырату мүмкін.

Картаны оқу алдын ойланған нәрсе және құбылыстардың бейнесін шартты белгілер негізінде ойымызда бейнеленгенін түсіндіреді. Оқушылар өз білімін және кейбір жағдайларда суреттерді күзету арқылы суретін қиялдарында суреттейді. Көп жылдық күзетулер және жетік географиялық оқытушылар тәжрибелері соны көрсетеді, картаны білудегі ең дұрыс жол жай түзілістен күрделіге өту. Оқушы өзі жасап тұрған жерді шартты белгілер негізінде пландарда пайда ету және оны мұқият біліп алуына жәрдем береді.

Картаны оқудағы ең маңызды ерекшелік оны зейін менен пысықтап алу және ондағы жиындылар (шартты белгілер) сырын біліп алуы керек.

Картаны оқуды үйрену және қажетті көнікпелерді шешу үшін төмендегілерге назар аудару керек.

1. 
   Географиялық объекттерді үйрену жоспарын терең білу.
   
2. 
   Картадағы әр бір географиялық объект шартты белгісінің қандай екендігін әсерлеу.
   
3. 
   Үйреніліп жатқан объект образын қиялмен тіктей алу және басқалар.
   

Экономикалық картадан бірде-бір өлке немесе географиялық объекттің біреуі менен салыстырып анализдеп әр түрлі климат түрлері әсірінде жер бедерін сипаттау.

Дүние жүзінің қазіргі саяси картасы – алдымен саяси географияны үйрену предметі болып табылады, саяси география болса экономикалық және социал географияның өзіне тән тармағы болып табылады.

1. Мемлекеттердің саны және оларды топтастыру. Дүние жүзінің қазіргі саяси картасында 230 ға жақын мемлекет және аймақтар бар; олардың негізгі көпшілігі егемендігін алған мемлекеттер.

Мемлекеттер санының мұншалық үлкендігі оларды топтастыруды талап етеді. Мұнда, бірінші кезекте, мөлшерлі көрсеткіштер негіз етіп алынады. Мемлекеттердің аймағының үлкендігі және халқының санына қарап топтастыру ең кең тарқалған. Мысалы: халқы санына қарай әр бір халық 100 млн адамнан артық болған он ең үлкен мемлекет ажыратып алынады, бұл мемлекеттердегі халықтың жалпы саны жер жүзі халқының 3/5 бөлігіне туры келеді.

Дүние жүзі саяси картасында орташа және кішірек мемлекеттер көпшілікті құрайды. Өте кіші мемлекеттер де бар, олар “өте кіші” мемлекеттер деп аталады.

2. Мемлекеттерді типке ажрату. Экономикалық жақтан дамыған және дамушы мемлекеттер. Бүкіл әлем мемлекеттері тек көлемінің үлкен – кішілігі және географиялық орнына емес, бәлкі социяал – экономикалық даму дәрежесіне қарай да бір –бірінен айырмашылық етеді.

Мемлекеттер даму дәрежесіне қарай; 1) экономикалық жақтан өркендеген, 2) өркендеп келе жатқан мемлекеттер қатарына бөлу қабылданған.

БҰҰ экономикалық жақтан өркендеген мемлекеттерге Еуропа, Азия, Африка, Солтүстік Америка, Австаралия жәнемұхиттық аралдардың жалпы 60 қа жақын мемлекеттерін кіргізген.

Халқаралық қатынастардың дүние жүзі саяси картасының әсерін көріп шығамыз.

1. 
   Дүние жүзінің саяси картасы екінші дүние жүзілік ұрыстан кейін дүние жүзі саяси картасында бір мұнша социалистик мемлекеттердің пайда болуы отаршылық системасының бөлінуі және ондаған азат болған мемлекеттердің жүзеге келуі, қосылмаушылық әрекетінің өсуі сияқты негізгі кезеңдер өз көрінісін тапты. Ұрыстан кейінгі бүкіл дәуір негізін батыс пенен шығыстың дүние бойлап қарама-қарсы тұруы, олар ортасында суық ұрысты пайда етті. Көптен көп әскер – саяси бірігулер соның ішінде екі ірі бірігу: Солтүстік Атлантика келісімі ұйымы (БШҰ) жүзеге келді. Жер түйнегінің әр түрлі жерлерінде жүздеген әскери базалар құрылып, жергілікті ұрыстар болып тұрады.
   

2. 
   Қазіргі заман халқаралық жағдайлар және дүние жүзінің саяси картасы 80 жылдардың екінші жартысында халқаралық қатынастар қарама – қарсы тұрудан өз ара бір–бірін түсіну серіктестікке өту басталды, өз ара сенімсіздік қауіпсіреу және дұшпандық орнында жақсы көршілік басталды. Бұл кезең (МДХ) менен АҚШ, Еуропа мемлекеттері Азия, Тынық мұхиты (ОТР) басқа аймақтар қатынастарында көрініс тапты.
   

Бұлардың нәтижесінде халқаралық кескіндік кемие, басталды. Дүние тыныш және қауіпсізрек болып қалды. Дүние жүзіндегі кескіндікті өте үлкен БҰҰ қармағындағы Нью-Йюркте жайласқан 1993 жылда Біріккен Ұлттар ұйымының 180 ге жуық мүшесі болған.

Өзбекстан Республикасы 1999 жылғы есептеулерге қарағанда 25 млн адам, ал қазірі күнде бұл көрсеткіш 30 млн. ға жетті.

Өзбекстан халық саны бойынша МДХ мемлекеттері арасында Ресей және Украинадан кейін 3 орында тұрады яки Албания – Болгария және Венгрия мемлекеттерінің халқының үшеуі қосылған санынан да көп.

Халықтың өсуі социалдық - экономикалық кезеңдер менен байланыста. Октябр жеңілісі мемлекеттерінде халықтың тұрмыс дәрежесін және медициналық қызмет көрсетудің төмендігі себепті халықтың санын өсуі бірқанша төмен болған. Мәліметтерге қарағанда 1865 жылда республиканың қазіргі бөлігінде 3 млн 320 мың адамға жеткен яки халықтың орташа өсуі 0,554 ге дәл келеді. Кеңес дәуірінде МДХ мемлекеттері сияқты Өзбекстанда да халық тез өсіп барды. 1913 – 1940 жылдарда Өзбекстан халқы жылына 1,5% ке өсіп барды. Бұл кезең құрылыстар дәуірінде яки алғашқы бес жылдықтар дәуіріне дәл келеді. Халықтың сан жағынан өсу басқыштарына Ұлы отан ұрысы жылдары белгілі дәрежеде ажыралып тұрады. Ұрыс нәтижесінде еркектер ұзақ уақыт өз жанұясынан ажыралып ұрыста болған. Олардың бірқаншасы ұрыстарда қаза тапқан. Жүзеге асырылуы керек болған жұмыстар кешіктірілген, осыған ұқсас себептер негізінде халықтың жыныстық тәртібін бұзылуы жағдайлары болып бұл кезең ұрыстан кейінгі жылдар уақтында халықтың демографиялық құрамына кері әсер көрсетіп келді. Отан ұрысынан кейін халық санының өсуі 1952 жылдарда халық саны тез өсе бастады.

1940–1959 жылдары халықтың жылдық өсуі 1,1% ті құраған болса, 1959–1970 жылдарда өткізілген халық санағы аралық дәуірінде Республика, халқының жылдық өсу көрсеткіштеріне қарағанда 2,9 есе жоғары болған. Кейінгі 1970–1979 жылдарда өткізілген халық санағы аралық дәуірде Республика халқының жылдық өсу көрсеткіші 3% ті құраған еді. Кейінгі жылдарда халықтың өсу көрсеткіші салмағы кемеюі күзетілуде, бұл жағдай Өзбекстан үшін де характерлі. 1979 -1989 жылдарда өткізілген халық санағы мәліметтеріне көре оның орташа өсуі 26% ті құрайды.

Халық санының бірқанша жоғары көрсеткіштерде өсіп баруы себепті Өзбекстан МДХ мемлекеттеріне салыстырғанда халқы жағынан артып барды.

Кейінгі жылдарда тексерулер және барша мәліметтерге көре халықтың өсу көрсеткіші әсіресе табиғи өсу жағынан кемейіп баруда бұл жағдай Өзбекстанда да күзетілуде қазір Өзбекстан халқының орташа өсуі бір жылда 300–400 мың адамға яки орташа халық өсуі 1,8–1,9% ті құрайды. Бұл көрсеткіш МДХ мемлекеттері ішінде бірқанша жоғары көрсеткіш еді. Келешек болжамдарға қарай 2010–2012 жылдарға барып Өзбекстан халқының 30 млн адамға жетуі мүмкін, өсу дерлік табиғи өсу есебінен барады.

Халық санының қайтадан тіктелуі Өзбекстанда табиғи өсу көрсеткіштерінің жоғарылауына қарай достастық мемлекеттері ішінде Тәжікістаннан кейінгі орында тұрады. 1989 жылда Өзбекстанда 27% ті құрайтын еді. Бұл көрсеткіш Ресейден -6,9, Грузиядан -3,3, Латвиядан -11,3, Украинадан -15,9 мәрте жоғары. Кейінгі жылдарда дүниедегі көптеген мемлекеттерде табиғи өсуге социалдық-экономикалық себептер әсері менен кемеюі күзетіледі. Бұл процесс Өзбекстанда да аз болса да кемеюі күзетілуде.

Өзбекстанда халықтың табиғи көбеюі көрсеткіштерінің кейінгі уақыттарда бірқанша жоғары жағдайда сақталуы экономикалық және социалдық себептер менен байланысты жоғары түрде сақталуы күзетіледі. Өзбекстанда табиғи өсу жоғарылығы төмендегі факторлар менен байланысты.

1. 
   Урбанизация дәрежесінің Өзбекстанда төмендігі яки жалпы халыққа салыстырғанда ауыл халқының басым болуы.
   
2. 
   Өзбекстанда жастардың ерте тұрмыс құруы.
   
3. 
   Өзбек және басқа ұлт өкілдерінің жалпы халыққа салыстырғанда басым болуы олардың көпшілігі дәстүрлі көп балалықтың кең етек алуы.
   
4. 
   Балалар санын алдынан белгілеу және туылуды тіктеу тарқалғандығы.
   
5. 
   Жергілікті ұлт әйелдері арасында социалды істеп шығаруда қатынасу салмағының төмендігі.
   
6. 
   Жергілікті жастардың ерте тұрмыс құруы.
   
7. 
   Дамыған мемлекеттерге тән қазіргі заман ұлттық және индустриял істеп шығару мәдениетінің төмендігі.
   
8. 
   Өзбекстанда ажыралу “бұрынғы Кеңес Одағында 1989 жылғы адамға салыстырғанда 9,4 неке қиылған болса, Өзбекстанда 10 ды құрайды, ажыралу болса Кеңес Одағында 3,4 болса, Өзбекстанда болса 1,5 болған, яки 2,3 мәрте ажыралу Өзбекстанда да кем болған.
   

Халықтың жыныс және жас құрамы маңызды демографиялық көрсеткіштері болып олар еңбек ресурстарының мектепке дейін және мектеп жасындағы балалардың пенсия алуының қазіргі және келешектегі санын анықтау, әр түрлі жыныс және жастағы халыққа қажет болған кең қолданылатын заттарын істеп шығаруды жоспарлау мүмкіншілігін береді. Бұл процессті келесі де халықтың қайта пайда болуы қандай тәрізде болады және алдындан айтып беру мүмкіншілігі барлығын белгілейді. Сондай-ақ халықтың жыныстық және жас құрамын үйрену, жұмыс күштерін аймақтық орналастыру ұйымдастыруға да әсер көрсетеді. Ол әрбір мемлекеттің тарихи социалдық-экономикалық өркендеуі менен байланысты түрде халықтың жыныстық және жас құрамы өзіне тән ерекшеліктерге ие болады. Өзбекстанда да дәл солай ерекшеліктерге ие болады.

Төңкерістен алдынғы дәуірде Өзбекстан халқының жыныстық құрамында еркектер әйелдерге салыстырғанда көпшілікті құраған. Бұл кезең сол дәуірлерде әйелдердің жанұяда, қоғамда кемсітілуі үй–жұмыстарының негізгі бөлігі әйелдер мойнына түсуі қыздарды ерте тұрмысқа беру, көп балалы медициналық қызметті және аналықты қорғаудың жоқтығы және басқа әйелдер ортасында өлімнің жоғарылығы яки олардың аз ғұмыр кешіруі. Өзбекстанда мұндай жыныстық құрамдағы ерекшеліктер 1939 жылда өткізілген халық санағында да мәлім дәрежеде әсер еткен.

2.3. Өзбекстан экономикалық және әлеуметтік географиялық атласының өнеркәсіп картасына сипаттама.

Өзбекстан халық шаруашылығының жетекші тармағы бұл оның өнеркәсібі болады. Қазір Өзбекстан өнеркәсібі 100 ден артық тармақты, 1500 ірі ұйымды өз ішіне алады. Өнеркәсіп жалпы өнімнің көлемі бойынша Өзбекстан Республикалар ортасында бесінші орынды иелеп тұрады. Өнеркәсіпті дамытуда барлық техника базасы үлкен маңызға ие. Өзбекстанда өте көп өнеркәсіп тармақтары бар. Олардың республикамыз өнеркәсібіндегі көлемі және маңызы өте үлкен. Салалардың терреториялық ұйымдасуы және жетістіктері менен әр бір өнеркәсіп тармағын жеке–жеке көріп шығамыз.

Әр түрлі жанылғы және энергия түрлерін қазып алу немесе істеп шығару менен шұғылданушы өнеркәсіп тармақтары жиындысы энергетика өнеркәсібі деп аталады. Энергетика өнеркәсібі халық шаруашылығының барлық тармақтары (өнеркәсіп ауыл шаруашылығы транспорты) және халықтың күнделікті тіршілігі үшін өте үлкен маңызға ие. Энергетика өнеркәсібінің бір тармағы болса да жалпы экономикалық маңызы пайда болды, сол себептен кейде энергетика өнеркәсбі құрамын басқа тармақтарға қоспастан “халық шаруашылығының энергетика базасы” деп бөлекше ажыратылады.

Энергетика өнеркәсібі екі тармаққа ажыратылады: жанылғы өнеркәсібі және электроэнергетика өнеркәсібі. Өзбекстанда энергетика өнеркәсібінің әр екі тармағы да жақсы өркендеген.

Жанылғы өнеркәсібі:

Өзбекстанда жанылғы өнеркәсібі ауыр өнеркәсіптің ең негізгі тармақтарынан бірі газ, темір, мұнайды қайта өңдеу жанылғы өнеркәсібі құрамына кіреді. Оларды қазып алуды істеп шығарушы күштердің бірінші кезекте өнеркәсіптің өркендеуіне және географиялық жайласуына үлкен әсер көрсетеді.

Өзбекстанда 1959 жылдан кейін яки ірі табиғи газ кендері табылып іске қосылғаннан соң өнеркәсіптің жылу электр станцияларын құрылуы, химия, түсті металургия, цемент істеп шығару сияқты көп жанылғы – энергия талап ететін тармақтары тез көрсеткіштер менен дамып кеткендігі пікіріміздің дәлелі.

Өзбекстан аймағында газ, мұнай, көмір кендерінің табылып іске түсірілуі, әсіресе кейінгі 18-20 жыл ішнде республика жанылғы өнеркәсібінің структурасын өзгертіріп жіберді. Өзбекстан өз жанылғысын жетіспейтін, ұзақ уалияттарға көмір тасып келтіретін уалиятдан мемлекеттің ірі жанылғы базасының біріне айналды. Келешекте республикамыздың жанылғы балансы және де өркендеп, онда табиғи газдың салмағы артып барады.

Республика жанылғы өнеркәсібінің ең жас және ең үлкен маңызға ие тармағы. Өзбекстанда алдын жалпы газ өнеркәсібі жоқ еді. Қазірде ол мемлекетіміздің табиғи газға ең бай және газ өнеркәсібінің ең көп тарқалған республиканың біріне айналды. Газдың маңызы сондай ол тек жанылғы емес, бәлкі химия өнеркәсібі үшін де бағалы шикізат болып табылады. Газдың маңызы мұны менен шектелмейді. Ол бүкіл істеп шығарушы күштердің дамуы және жайласуына да әсер көрсетеді.

Газ өнеркәсібі құрамына, газды қазып алу, сұйылтырылған және жасанды газ істеп шығару оны транспортта тасу, түрлі мақсаттар үшін пайдаланушы тұтынушыларға жеткізіп беру кіреді.

Өзбекстанда газ өнеркәсібі 1944-1945 жылдарда жүзеге келді. Сол жылдардан бастап Ферғана аңғарының кейбір мұнай кендерінде мұнай менен бірге кездесетін газдан өнеркәсіпте қала және ауыл халқын тәміндеуде пайдалана бастады.

Өзбекстанда қазып шығарылып жатқан газдың негізгі бөлігі (75%-і) құбырлар арқылы республикамыздан сыртта жайласқан тұтынушыларға жеткізіп берілуде.

Кейінгі жылдарда жергілікті талаптарды қандыруға қызмет етіп жатқан газ трубаларының ролі біршама артып баруда. Ташкент уалиятына келтірілген екі газ құбырларының біреуі республикамыз қалалары және өнеркәсіп орындарын газ бенен тәміндейді.

Өзбекстан газ өнеркәсібінде мұнай менен бірге ұшырасатын газдан пайдалану, сұйылтырылған газ істеп шығару конденсаторлардан пайдалану немесе табиғи газды алтын күкірт араласпасынан пайдалану және табиғи газ негізгі маңызға ие сияқты араласпасынан тазалау сияқты бағыттар да қажетті маңызға ие.

Мұнай өнеркәсібі:

Қазіргі заман жанылғы өнеркәсібінің ең прогрессив түрлерінің бірі. Мұнай және мұнай өнімдері (бензин, керасин, газойл, қарамай және әр түрлі техник майлар) түрлі мақсаттарда қолданылады. Мұнай және мұнай өнімдері өте жоғары жылулылықты пайда етуші, пайдалануға қолайлы жанылғы түрі болып табылады.

Мұнай қолданылудан алдын негізгі зауыттарда қайта өңделіп және одан өнімдер алынады. Ең негізгі және бағалы мұнай өнімдері ішкі жану двигателдері үшін жанылғы есебінде қолданылады. Мұнай өнімдері және оның қалдықтары химия өнеркәсібінде бағалы шикізат болып табылады.

Мұнай өнеркәсібі Өзбекстан жанылғы өнеркәсібінің ең алдын жүзеге келген тармағы. Республикамыз аймағында алғашқы мұнай кені Чимён (1904 жыл) да табылған еді.

Қазіргі кезде мұнай өнеркәсібі жақсы дамыған оның географиясы да кеңейді. Қазіргі уақытта мұнай тек Ферғана аңғарында емес, бәлкі Бухара Қашқадария, Сұрхандария, уалияттарында да қазып алынуда.

Өзбекстанда мұнайды қайта өңдеу өнеркәсібі де бар. Ферғана аңғарында екі зауыт Ферғана және Алтыарық мұнайды қайта өңдеу зауыттары істеп тұрыпты. Бұл зауыттарда автомобил бензині, дизел жанылғысы, әр түрлі техник майлар, қарамай және басқа мұнай өнімдері алынады. Бірақ бұл зауыттарда істеп шығарылған мұнай өнімдері республика экономикасын толық қандыра алмайды және мұндай өнімдердің жетілмеген бөлігі басқа республикалардан келтірілуде.

Келешекте Республикамыздың мұнай өнімдеріне болған талаптарын толық қандыру мақсатында Батыс Сібір мұнайынан пайдалану көзде тұтылады.

Көмір өнеркәсібі:

Өзбекстандың көмір қорлары үлкен емес; Ташкент уалиятында жайласқан Ангеран қоңыр көмірі және Сұрхандария уалиятындағы Шарғун тас көмірі кендерінен көмір қазып шығарылады. Ангренде көмірдің бір бөлігі жер астында газге айналдырылады.

1940 жылы Ахангаран аңғарында қоңыр көмір қоры табылды және қысқа уақыт ішінде үлкен жұмыстар жүзеге асырылды. Ангрен көмірінің құрамы және каллориясы төмен болса да оның зонасы үлкен болғандығы Ташкент сияқты өнеркәсіп орталығына және басқа тұтынушылар яки жайласқандығы, одан ашық түрде де көмір қазып шығарудың тез көрсеткіште өсуіне себеп болды.

Ангрен көмірі Орта Азияда ең арзан болған көмір есептелінеді. Бірақ оның техник–экономикалық көрсеткіштерін ауыл шаруашылығы үшін маңызын және де көтеру мүмкіншілігі бар.

Өзбекстанның екінші көмір кені Сұрхандария уалиятындағы Шарғун кені болады. Көмір кенінің құрамы жақсы болса да, зонасы аз; қазып алу және транспортировка ету жағдайы қиын; соның үшін көмір қазып шығару жергілікті маңызға ие. Шарғун кені құрылысы да Ұлы Отан ұрысы жылдарында (1944) басталған еді, 1958 жылда таусылды.

Өзбекстанда бұл екі көмір кендерінің іске түсірілуі себебі менен көмір қазып шығару жедел өсіп барды.

Көмір өнеркәсібі келешекте де дамиды. Даму негізінен Ангрен көмірін қазып алуды көбейттіру есебінен болады. Сол себептен бұл кеннен қазып алынатын көмірдің көлемін жақын келешекте 3 – есеге көбейтіру күзетілуде.

Электроэнергетика өнеркәсібі:

Электр энергия пайда ету бүкіл энергетика өнеркәсібінің ең актив халық шаруашылығының барлық тармақтары және халықтың күнделіқті өмір сүруі үшін ең қажет болған бағыты болып табылады.

Өзбекстанда электр энергия пайда ету аз көрсеткіштер менен өсті. 1989 жылда пайда етілген электр энергия (33,2 млрд. квт) 1980 жылға салыстырғанда 10.000 есе көп.

Электр энергиядан халық шаруашылығының әр түрлі тармақтарында пайдалану менен ғана өнеркәсіп және құрылыс бірінші орында тұрады. Республикада пайдаланылған электр энергияның дерлік 57% нен өнеркәсіп және құрылыста пайдаланылады. Өзбекстанның электр энергетика өнеркәсібі өте үлкен жетістіктерге ие. Қазіргі кезде құрылыс аяқталып жатқан және табиғи газ негізінде істеліп жатқан Сырдария ГРЭС-і (қуаты 4,4 млн. кв.м) мемлекетіміздің ең ірі жылу электр станцияларынан бірі болады. Келешекте Шатқал өзенінде ірі төменгі Шатқал ГэС құрылысы көзде тұтылған.

Түсті асыл және бағалы металдарды қазып алу, молайту және ерітуді өз ішіне алатын түсті металлургия өнеркәсібі әсіресе оның кейбір тармақтары (мыс, сынап, вольфрам, молибден және басқалар) Республикамыз аймағында зонасы бойынша бірқанша жеткілікті, қазып алынудың техник–экономикалық көрсеткіштері ыңғайлы болған мыс, полиметалл, вольфрам молибден кендері аллюмени және магни шикі заттары басқа түсті және қымбат бағалы металдар табылған. Мәне, сол кендерді іске түсіру кезеңінде республикамызда 1935 жылдан вольфрам, молибден қазып алу, 1941 жылдан фторит, 1952 жылдан қорғасын – сынап, 1959 жылдан болса қорғасын – сынап, мыс қазып алу және молайту, олардың концентрларын дайындау жүзеге келді.

Мыс Қалмаққыр кенінен қазып шығарылады және комбинат құрамына енуші молайту фабрикасында молайтырылып мыс зауытында ерітіледі.

Республикамызда түсті металлургия өнеркәсібінің мыс, сынап, қорғасын тармақтарын дамыту өте жақсы. Мысалы: Өзбекстан мысы мемлекетіміздегі ең арзан мыс қорларының бірі. Қазіргі негізгі мыс кендерінің бірі–Қалмаққырда 1т руда қазып алу үшін жұмсалатын қаржы көлемі мемлекетіміз мыс өнеркәсібінің орташа көрсеткішіне салыстырғанда 2 есе, 1 т руданың орташа бағасы болса, 1,9 есе кем. Бұның негізгі себебі сонда, мыс рудалары ашық түрде қазып алынады.

Қара металургия экономикалық аудан және республикалар шаруашылығының жан – жақтама дамуы үшін қажет компоненттердің бірі.

Өзбекстанда қара металургия өнеркәсібіне Ұлы Отан ұрысы жылдарында негіз салынды. 1946 жылда Бекабад металлургия заводы іске түсірілді. Заводтың бірінші кезегі үшін барлық істер жүзеге асырылып завод кеңейтірілді.

Қазіргі кезде Бекабад металлургия заводы өз – техник экономикалық көрсеткіштері бойынша тармақтың ең жетік кәсіпорындардың бірі есептелінеді.

Өзбекстан және Орта Азияның басқа республикаларында қара металлургия өнімдеріне болған талаптың артып баруы себепті Бекабад заводы жергілікті талаптардың өте аз бөлігін қандыруда.

Республикамыз жерінде яки Орта Азиядағы басқа көрші республикаларда қара металлургия үшін қажет болған марганец рудалары ретінде қолданылатын және өте шикі заттар да табылады. Бұл шикі заттар негізінде қара металлургия өнеркәсібінің жүзеге келтіру мүмкін бірінші бес жылдықта қара металлургия саласында Бекабад заводында жалпы 500 мың тонна болат ерітіп беретін жаңа екі электр жәрдемінде болат еріту пешін іске түсіру көзде тұтылмақта.

ауыр өнеркәсібінің ең негізгі тармақтарынан бірі болып және шаруашылықтың барлық салалары үшін үлкен маңызға ие. Оның маңызы сонымен белгіленеді де машина жасау өнеркәсібінің өнімдері халық шаруашылығының барлық тармақтарында жұмысты жеңілдету, еңбек өнімділігін асыру, істеп шығару процесстерін механизациялау және автоматтастырылуы, өнім сапасын асыру және социалдық істеп шығару сапасын көтеруге қызмет етеді.

Өзбекстан жағдайында машина жасау өнеркәсібінің өркендеуі негізгі маңызды орын тұтады. Машина жасау еңбек етуді талап, етуші өнеркәсіп тармақтарының бірі болып, халқы және еңбек ресурстары жоғары көрсеткіщтер менен өсіп келе жатқан республикаларда өркендеуді талап етеді.

Өзбекстан және Ората Азиядағы басқа республикаларда тоқымашылық өнеркәсібінің тез өркендеуі негізі менен машина жасаудың бұл бағытты және де өркендетуді жүзеге асырылды. Келешекте Наманган, Бухоро, Қашқадария, Сырдария уалияттарында тоқымашылық және машина жасау менен байланысты болған кәсіпорындар құру, Қоқан заводының экономикасын біраз өзгертіп бұл заводта жібек иіру машиналары жасап шығаруды ұйымдастыру көзде тұтылады.

Өзбекстанда машина жасаудың және бір тармағы электротехника өнеркәсібі. Тошкент электроника және кабел заводтары, Шыршық және Наманган транспорматор зоводтары, Қоқан электр машина жасау заводтары және басқалар. Өзбекстанда электроника өнеркәсібі келешекте де дамиды. Бірақ ол өнеркәсіп көп еңбек талап ететін тармақтарынан болып республикамыз жағдайында да экономикалық маңызды болып табылады.

Машина жасау тармақтары арасында ең жас және қазірде де дамып келе жатқан аспаптар жасау өте үлкен жетістіктерге ие. Бұл тарау көп еңбекті талап етеді.

Өзбекстанда машина жасаутың келешегі және де өркендеуде. Оның қазіргі кезде құрамдас бөлігі және республиканың экономикалық салалары менен байланысты болған тармақтары, сондай-ақ аз металл тағы көп еңбек талап ететін бағыттар көбірек дамудаі.

Химия өнеркәсібі:

Ауыр өнеркәсібінің халық шаруашылығының барлық салалары үшін қажет болған және жалпы экономикалық маңызға ие тармақтардың бірі. Қазіргі заман істеп шығаруда пластик мәселелер, жасанды талшық және каучук, лак, бояу қышқылдар, сондай-ақ көптеген басқа химиялық заттарсыз әсерлеу қиын.

Соның үшін де мемлекетімізде кейінгі дәуірлерде химия өнеркәсібі басқа тармақтарға салыстырғанда бірқанша жоғары көрсеткіштер менен өркендеуде. Химия өнеркәсібі арзан табиғи газ, мұнай менен кездесетін жолдан газ кондекстері, электр энергиясы, түрлі минерал және еңбек ресурстарына бай болған аудандар да тез дамыту мүмкін. Өзбекстан аймағында ас тұзы және калий тұзы, гипс, алтын күкірт және басқа кендер табылған. Түсті металлургия, мақта тазалау өнеркәсібі қалдықтары, химия өнеркәсібі үшін бағалы зат есептелінеді, Республика химия өнеркәсібі басқа көпшілік тармақтарға қарағанда тез жақсы көрсеткіштер менен дамуда.

Өзбекстан мемлекеттер ішінде химия өнеркәсібі жоғары дәрежеде дамыған республикалардың бірі болып табылады. Республикада қазіргі заман химия өнеркәсібінің өте көп өнімдері жасап істеп шығарылады. Азотты, фосфорлы және күрделі тыңайтқыштар, сульфат қышқылдар спирт, және фосфорлы, лак – бояу және резина киімдер, дәрі – дәрмектер, улы заттар, химиялық талшықтар, пластмассалар және басқа өнімдер солар қатарынан.

Құрылыс материалы өнеркәсібі құрамына кіретін тармақтар әр түрлі. Өзбекстанда құрылыс материалдары өнеркәсібінің әр түрлі тармақтарын өркендету үшін керекті шикі заттар ресурстарының бөлімі бұл мәселені шешуге жағдай жаратты. Республикамыздың барлық уалияттарында әр түрлі құм, шағал, әк, мәрмәр, гипс және басқа құрылыс заттары бар. Дәл сол заттар негізінде Өзбекстанда көп тармақты құрылыс материалдары өнеркәсібі жүзеге келтірілді. Құрылыстың “наны” есептелген цемент өнеркәсібі әсіресе тез дамыды. Қазіргі кезде республика цемент пенен негізінен тәміндейтін Бекабад, Ангрен, Қувасай, Науайы және Ахангаранда ірі цемент зауыттары істеп тұруда.

Өзбекстан цемент істеп шығару бойынша республикалар ортасында Украина және Қазақстаннан кейін тұрады.

Бірақ кейінгі дәуірлерде көптеп цемент істетуші ірі панелді, үй құрушы, темір – бетон конструкциялары, латоктар, каналдардың ішіне жатқызылатын плиталар және басқа салалардың тез өркендеуі менен цементке болған талап артып баруда.

Республикамызда қазіргі заман құрылысында кең пайдаланып жатқан мәрмәр және басқа безек тастар негізінде тақталар дайындау да негізгі орын тұтады. Әр түрлі құрылыс материалдарын жасап шығару үшін қажет болған шикі заттар ресурстары республикамыздың барлық жерлерінде болуына қарамай құрылыс материалдарының кейбір түрлерін істеп шығару бір келкі жайласпаған.

Жеңіл өнеркәсіп:

Өзбекстан өнеркәсібінің өркендеу жағдайлары, дәрежесіне көре ең негізгі тармақтардан бірі болады.

Жеңіл өнеркәсіпті өркендету және өркендетуде шикі зат базасы жанылғы энергетика және еңбек ресурстары, тұтынушылардың барлығына негізгі әсер көрсететін факторлар есептелінеді.

Республика ауыл шаруашылығының негізгі өнімдері бірінші кезекте мақта, жібек, кенеп жеңіл өнеркәсіп салаларын дамыту үшін кең мүмкіншіліктер ашып береді, бұл жерде өнеркәсіпті дамыту үшін қажет болған жанылғы энергетика және еңбек ресурстары да жетерлі.

Қазіргі кезде жеңіл өнеркәсіп Өзбекстан жалпы өнеркәсіп өнімдерінің 39% ін істеп шығаруда. Өзбекстан жеңіл өнеркәсібін екі группаға бөлу мүмкін.

Бірінші группаға ауыл шаруашылық өнімдері бастапқы қайта өңдеу менен шұғылданушы мақта талшығына өңдеу беру жіп иіру сияқты тармақтар кіреді.

Екінші группаға халық және ауыл шаруашылық талаптары үшін кең қолданылатын заттарды істеп шығаратын тоқымашылық жіп – газлама, тігімшілік, кілем, сондай-ақ шыны ыдыстар сияқты өнімдер жасап шығарылатын тармақтар кіреді.

Жеңіл өнеркәсіптің ауыл шаруашылық өнімдерін бастапқы қайта істеу менен шұғылданушы тармақтары арасында ең өркендеп және кең таралғаны мақта тазалау өнеркәсібі болады.

Ауыл шаруашылық өнімдері бастапқы қайта өңдеуші жеңіл өнеркәсіп салаларынан бірі пілле өнеркәсібі.

Тоқымашылық өнеркәсібі:

Өзбекстан аймағында жіп және шайыны істеп шығару ежелден бар болған. Атлас, беқасам, банорас сияқты материалдар дүниенің өте көп мемлекеттеріне шығарылған және танымал болған. 1930 жылда іске түсірілген Ферғана иіру–тоқу фабрикасы, Өзбекстан жіп өндіру өнеркәсібінің алғашқысы еді. Қазір өнеркәсіп ірі тоқымашылық комбинатына айналдырылған. Кейінгі жылдарда клем тоқып шығару да республика жеңіл өнеркәсібінің негізгі тармағына айналып баруда. Хиуа кілем комбинаты және Алмалық кілем фабрикасы ең ірі өнеркәсіп орны болып табылады.

Өзбекстанның ең үлкен жіп иіру кәсіпорны – Ташкент тоқымашылық фабрикасы 1936 жылда іске түсірілді. Бұл комбинат құрамына иіру, тоқу және бір қатар жәрдемші кәсіпорындар бар. Жеңіл өнеркәсіптің басқа тармақтарынан мойна өнімдерін істеп шығару дамуда.

Азық түлік өнеркәсібі:

Өнеркәсіптің негізгі тармақтарынан бірі есептелінеді. 1980 жылда азық түлік өнеркәсібі республика яғни өнеркәсіп өнімдерінің 18% тін жеткізіп береді.

Республика азық түлік өнеркәсіп тармақтары арасына өсімдік майы істеп шығару консерва және вино салалары ең жақсы дамыған.

Бұл тармақтар республиканың өзінде берік шикі зат базасы менен тәмінденген және бұдан соң да өнімдерді басқа республикаларға шығару мақсатында тез өркендеуде.

Өсімдік майын шығару өнеркәсібі шиттен май алу менен айналысады. Бұл сала республикада ең өркендеген, болып азық – түлік өнеркәсібі яғни өнімдердің 40% тін істеп шығарады. Май өнеркәсібі республика азық – түлік өнеркәсібінің техника жағынан да жақса тәмінденген тармағы. Қазір республикадағы барлық май заводтары экстрация әдісіне өткізілген.

Консерва өнеркәсібі:

Қазіргі өркендеу дәрежесі бойынша жоғары дамыған болмаса да мүмкіншіліктері жағынан Өзбекстан үшін негізгі тармақ болады. Өзбекстан консерва заводтарының негізгі өнімдері жеміс кампоттары варени, жем, периправа қосып уксусталған завод және басқалар. Республикада дайындалатын жеміс, көкөніс консерваларының 3∕4 бөлігі Өзбекстаннан сыртқа шығарылады.

Самарқантта Орта Азияда жалғыз шай қадақтау фабрикасы жайласқан. 1923 жылда құрылған бұл фабрика шай өнеркәсібінің мемлекетіміздегі ең ірі кәсіпорындарының бірі. Фабрика басқа республикалардан және шет елдерден келтірілетін шайды қадақтайды, өнімнің 90% ті көк шай болады.

Өзбекстанда темекі өнімдері де шығарылады. Ташкент темекі фабрикасы ірі өнеркәсіптің бірі болып әр түрлі паперус және филтирлі сигареттер істеп шығарады.