Оқушылардың салауатты тамақтануы туралы əңгіме

 
16
ДДҰ анықтамасы бойынша 
қазіргі таңда адамдардың 
денсаулығына қауіпті келесі 
он фактордың жетеуі 
тамақтану бұзылыстарына 
жатады: 
9
 
Дене салмағының артықтығы 
жəне семіздік 
9
 
Ашығушылық 
9
 
Қандағы холестерин 
мөлшерінің артықтығы 
9
 
Қан қысымының 
жоғарылығы 
9
 
Микротағамдық заттар 
тапшылығы 
9
 
Азық-түліктер мен ауыз 
суының төмен сапалылығы 
9
 
Алкоголизм 
9
 
Темекі тарту 
9
 
Қауіпті жыныстық қатынас 
9
 
Тұрғын үйлерде 
жағылатын қатты отын 
түтіні
 
қан тамыр ауруларынан туындайды. Дамуының негізгі себебі дұрыс 
тамақтанбау саналатын бұл ауруларды салауатты тамақтану арқасында 
болдырмауға əбден мүмкін. Дұрыс тамақтанбау нəтижесінде жүрек-қан 
тамыр аурулары патологиясының дамуының түп-тамыры мектепке 
дейінгі жəне мектеп жасында қалыптасады 
Дұрыс тамақтанбау жəне кем 
қимылдау өмір қалпы организмнің 
энергетикалық балансын бұзуға 
əкеліп соғады. Адамдар калорияны 
мұқтаждықтан артық қабылдайды, 
кем шығындайды. Ал бұл жүрек-қан 
тамыр патологиясын дамытатын 
дене салмағының артықтығы мен 
семіздіктің негізгі себебі.  
Жеткіліксіз тамақтану 
арқасында калорияның кемдігінен 
гипотрофия дамуы сирек кездеседі. 
Гипотрофия барысында балалардың 
қалыпты өсуі мен дамуы бұзылады, 
олардың физикалық жəне ақыл-ой 
мүмкіндігі төмендейді, организмнің 
қарсыласуы нашарлап, арушаңдық 
пен өлім-жітім артады. Гипотрофия, 
əсіресе балалық кезде жəне мектеп 
жасында денсаулық жағдаятына кері 
əсер етеді. 
Салауатты тамақтану 
онкологиялық патологияның да 
алдын алу үшін өте маңызды. 
Канцерогендер адам организміне 
негізінен тамақпен жəне ауыз 
суымен түседі. Олар адам 
организмінде тек қана тағамдық 
заттардың қатысуымен зарарсыздандырылып сыртқа шығарылады.
 
Оқушылардың кейбір микроэлементтер мен витаминдерді жеткіліксіз 
қабылдауы назар аударарлық проблема болып табылады. Кеңінен 
таралғандар қатарына темір тапшылығы мен теміртапшылық анемиясы,  
йод тапшылығы мен йодтапшылық аурулары, А витаминінің 
жетіспеушілігі, фолий қышқылы мен бірқатар өзге витаминдердің 
жетіспеушілігі (Е, С, В
1
, В
2
 жəне басқалар), минералдық тұздар мен 
микроэлементтердің (кальций, мырыш жəне басқалар) жетіспеушілігі 

 
17
Оқушылар арасында асқазан-
ішек патологиясының  өсуінің 
негізгі себептік факторлары 
мыналар:  
9
 
Тамақтану тəртібінің 
бұзылуы 
9
 
Мектептік ыстық тамақтың 
болмауы 
9
 
Дəмханалық тамақтанудың 
басым болуы 
9
 
Сапасыз тағамдарды 
пайдалану 
кіреді. Бұл микронутриенттердің (А витаминінің, мырыштың, йодтың 
тапшылығы) жетіспеушілігі балалардың өсуін тежеуге, сүйек пен тістердің 
түзілуінің бұзылуына, остеопороздың (кальций мен Д витаминінің 
жетіспеушілігі) дамуына, оқуға қабілеттілік мүмкіншілігінің (йод, темір, 
B
1
, B
2
, В
6 
витаминдерінің жетіспеушілігі) төмендеуіне жəне тағы басқаларға 
əкеліп соқтырады. Сонымен қатар, йод тапшылығы оқушыларда 
созылмалы аурулар даму қаупін арттырып, жадында сақтау мен көргенді 
есте сақтауды нашарлатады, оқуға қабілеттілікті төмендетіп, тұлғалық 
қалыптасуға кесірін тигізеді. Темір жетіспеушілігі де ақыл-ой мен 
физикалық еңбекке қабілеттілікті төмендетіп, балалардың оқу 
мүмкіншіліктерін нашарлатады.  
Тамақ арқылы витаминдер-антиоксиданттардың (Е, С, А, β-
каротиннің), мырыш пен селеннің жеткіліксіз түсуі иммунитеттің 
төмендеуінің, соның арқасында оқушылардың түрлі инфекцияларға 
сезімталдылығы артуы жəне де қант диабеті, тері мен буын ауруларының 
қайта қозып немесе дамуының негізгі себептеріне жатады. Балалық шақта 
мырыштың жетіспеуі бойдың өспей қалуына себепші.  
Оқушылардың тағамындағы бұзылушылықтар физикалық жəне 
ақыл-ой дамуының тежелуіне, сабаққа үлгерушіліктерінің нашарлауына 
жəне де аурушаңдың белең алып, денсаулықтың төмендеуіне соқтырады. 
Сонымен қатар, бұл жағдайда балаларға жүргізілетін иммунизациялау 
тиімділігі жеткіліксіз, жұқпалы, паразитарлық жəне зарарсыз жай аурулар 
созылмалы түрде өтеді, кейде тіптен олар асқынуларға ұрындырады. 
Жалпы алғанда оқушылар тамақтануының бұзылыстары елдің 
интеллектуалдық жəне адами потенциалын едəуір төмендетеді. 
Оқушылар арасында асқазан-
ішек ауруларының үрдіс таралуы 
назар аударарлық проблема болып 
отыр. Бұл аурулардың дамуында 
тамақтану тəртібін бұзу, мектепте 
ыстық тамақтың жоқтығы, төмен 
сапалы тағамдарды пайдалану əсері 
мол. Оқушылардың тамақтану 
тəртібі оқу ауыртпалықтарынан, 
спортпен шұғылданудан, еңбекке 
араласуынан жəне басқа да 
факторларға байланысты. Ол 
оқушының қосымша сабақтарға 
қатысу уақытына, спорт 
секцияларына баруына жəне өз 
қызығушылығынан баратын 
үйірмелеріне байланысты өзгеріп 

 
18
отырады. Бұл жағдайда оқушылардың тамақтану тəртібінің қатаң 
сақталынып, тамақты бір уақытта ішу əдетін қалыптастырған өте дұрыс.   
Оқушылардың уақытының басым бөлігі мектепте өтетінін, оның 
үстіне оқу процессінің аса үрдіс жүретіндігін ескере отырып, 
мектептерде ыстық тамақ беруді ұйымдастыру аса маңызды. Шын 
мəнінде, мектептің тамағына ыстық таңертеңгілік жəне түскі ас кіруі, ал 
ұзартылған күн тобына баратын балалар үшін түстен кейінгі тамақ 
берілуі керек-ақ.  
 
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫН НЫҒАЙТУ МЕН АУРУЛАРДЫҢ 
АЛДЫН АЛУ ҮШІН ТАМАҚТАНУ ЖӨНІНДЕГІ КІТАПТІҢ МАҢЫЗЫ   
 
Бұл кітаптағы салауатты тамақтану туралы кеңестер оқушылардың 
қалыпты өсіп дамуына, жақсы физикалық жəне ақыл-ой қабілеттілігінің 
иегері, оқуға жоғары ықылыстылық мүмкіншіліктерге жəне де аталған 
аурулар дамуына төзімді  болуына бағытталған. Олар Дүниежүзілік 
Денсаулық Сақтау ұйымының
1
 жəне америкалық
2,3
, еуропалық
4,5
, ресейлік
6
 
жəне қазақстандық
7,8
 ғалымдардың мəліметтеріне негізделген.  
Ғылыми мəліметтерге негізделген бұл нұсқаулар іс жүзінде тəжірибеге 
аса бай. Олар Адам денсаулығын сақтау үшін аса қажет салауатты 
тамақтану мен кейбір тағамдық заттардың маңыздылығы туралы қазіргі 
таңдағы жинақталынған білімді анализдеу мен синтездеу арқылы 
жасалынды.  
Əрбір кеңестік нұсқау кітаптың жекеше бөлімдерінде салиқалы 
көлемде келтірілген. Бірақ кейбір нұсқаулармен шектелмей оларды жалпы 
тұрғыдан ұғынған дұрыс. Егер аталған нұсқауларды ұстанып жəне соған 
сəйкес физикалық белсенділік танытқан жағдайда денсаулықты 
айтарлықтай нығайтып, еңбекке қабілеттілікті көтеріп, оқуға үлгерімді 
жақсартып жəне де түрлі аурулардың алдын алуға əбден мүмкін. 
 
                                                 
1
 Food and Nutrition Policy in Schools (Политика питания и пищевые продукты в школах). WHO, 
Copenhagen, 2006, 66 p. 
2
 Dietary Guidelines for Americans (Рекомендации по питанию для американцев), 2005, 84 p. 
3
 Nutrition Standards for Foods in Schools (Стандарты питания и пищевых продуктов в школах). National 
Academies Press, Washington, 2007, 297 p. 
4
 School Meals in Secondary Schools in England (Питание в средних школах Англии). London, 2004, 87 p. 
5
 School Meals in Primary Schools in England (Питание в начальных школах Англии). London, 2004, 183 p. 
6
 Руководство по детскому питанию. Под редакцией В.А.Тутельяна и И.Я.Коня. Москва, 2004, 662 с. 
7
 Шарманов Т.Ш.  Питание и здоровье. - Алма-Ата: Изд-во «Казахстан». - 1974. - 14,9 п.л. 
8
 Аблаев Н.Р., Тажибаев Ш.С. Витамины в действии. Учебное пособие. Алматы, 2005, 162 с.