Зерттеу жұмысының теориялық маңызы

1. Оқу процесіндегі экологиялық тәрбиені қалыптастырудың териялық-әдіснамалық негіздері

1.1 Жеке тұлғада экологиялық тәрбиені қалыптастырудың философиялық аспектісі

Оқушыларда экологиялық мәдениетті қалыптастыру мәселесінің теориялық негізін айқындау «мәдениет», «экологиялық мәдениет», «қарым-қатынас» ұғымдарының бірлігі мен ерекшеліктерін қарастырумен тығыз байланысты. Бұл ұғымдардың сипаттамасының маңызын белгілеу мақсатында оның ғылыми әдебиеттерде кездесетін қайнар көздерін, түпкі нәтижелерін анықтауға назар аудардық, Осыған байланысты экологиялық мәдениеттің мәні, құрылымы және қызметінің мазмұны ашып көрсетіледі.

Адамзат тарихы - бұл тек жекелеген адамдардың ғана тарихы емес, сонымен бірге адамзат дамуынын, оның табиғаттың берекелі негізіндегі санасының, өркениеттердің тарихы. Алайда бұл бірге даму қашанда табиғат үшін қолайлы болмады. Адамзат тарихының дамуы, ғылыми-техникалық үдерістердің жеделдеуі қоғам мен табиғат арасындағы өзара қатынасты барынша шиеленістіріп, галамның жологиялық байланысының шұғыл бұзылуына алып келді. Адамзаттың ғылыми-техникалық прогресс жолында қарыштауы адам мен табигат арасындагы озара қарым-қатынасты өзгертті. Адамды табиғи ортага қарама-қарсы қоятын, адам мен қоршаған ортаның табиғи байланысының бұзылуы орын алды. Адам іс-әрекетінің қоршаған ортаға әсерінен табиғи орта қалпына келу мүмкіндігінен айырыла бастады.

Барлығымызға белгілі болғандай, ғылыми-техникалық прогрестің жағымды жақтарымен қоса, жағымсыз жақтары да болды:

- табиғи ортаға жағымсыз антропогендік әсер, адам өмірінің экологиялық жағдайының нашарлауы;

- табиғи қор көбеюі:

- адамзат өркениетінің өміріне қауіп төндіретін каружасау;

- өнеркәсіптік дамыған және дамушы елдер арасындагы әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіндегі теңсіздіктің күшеюі

Ғасырлар бойы адам баласы өзін табигаттың қожасы, билеушісі ретінде сезініп, одан өзіне керектің барлығын алды, техникалық өркениет ғаламдық құбылысқа айналды. Бірақ табиғатқа келтірілген зиянның орнын толтыруға, деркезінде қамқорлық жасауға индустриалды адеттенбеді. Батыстық дүниетаным табиғаттың қызметшісі әрі түсіндірушісі - адам өзінің шексіз белсенділігімен табигатты өзгерте алады деп есептеді, Ол өзінің ақыл ойында табиғаттың бейнесін оның өзіне қаншама керек болса, сондай етіп кура алады, Еуропалықтар жана елдер мен мекендерді аша отырып, адамдар, өсімдіктер мен жануарлардың көптігі мен сан түрлілігіне таң калды, соңында бұл байлықтың сарқылып бітетіндігі жөнінде ойланып та жатпастан, оларды қырып-жоя бастады. Көбіне ан аулау - не пайдасыз немесе қызғылықсыз деп табылган фаунаны жою, не тезірек олжа табу (тері, піл сүйегі т.т), не дұрысын айтқанда, садизм деп атауға болатын, спорт үшін ермек сияқты сипат алып отырды.

Ал, мәдениет - адамдардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілінен, сондай-ақ олардың материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен адамның белгілі тарихи даму дәрежесі. Қоғамның оқу-білу, ғылым мен өнер салаларындағы жеткен жетістігі десек те болады. Бір сөзбен айтқанда, рухани байлықтың көзі - мәдениетте. Адам өзінің даму барысында қоғамдағы өз мүмкіншілігіне сай айналаны жиған рухани байлығымен көрсетеді. Ол әр ғасырға, әлеуметтік-экономикалық формацияға сәйкес келуі мүмкін. Сондықтан мәдениет қатып-сеніп қалған және аяқталмаған, қандай болмасын ықпалға берілмейтін нәрсе деп қарауға болмайды.

Сондай-ақ, мәдениет - халықтың өз топырағында шыңдалып, тумалас ұрпақтың ғасырлар бойы қалыптасып жинақталған өмір тәжірибесінің жиынтығы. Ұлт қанша өмір сүрсе, мәдениет те соншалық болмақ. Сондықтан мәдениеттің негізі ұлттық қалыптасу, оның даму, өсу сатыларына байланысты.

Евразияның ұлы даласында үш мың жыл бойы көшпелі өмір салтын бастан кешіп, сол өмір салтына лайық төлтума мәдениетін қалыптастырған көшпенділер феноменің жалпы адамзаттық өркениетте алар өзіндік орны бар.

Қазақтың ойшылдары мен ағартушылары және ұлы зиялылары адам мен табиғаттың біртұтастығы, жеке тұлғаның мәдениеті туралы құнды ой-пікірлер айтқан. Зерттеу жұмысымызда олардың еңбектеріндегі көзқарастарын басшылыққа алдық.

Қазақ ұлтының болмысы өмір салтымен және онымен кіндіктес төлтума мәдениетімен де дараланады. Осы орайда Шоқан Уәлиханов «Көшпелі елдерді аң тәрізді жауыз тобыр санап, бет алды жүрген тағылардың есебінде түсінетін жалған ұғым қазірдің өзінде де Европада үстем болып келеді, - деп жазды. Олар көшпелі моңғол немесе қазақтар дегенді тұрпайы, мал тәрізді тағылар деп ұғады. Ал шындығында келгенде, сол тағылардың көбінің жазба түрінде немесе ауыз әдебиеті, аңыз әңгімелері бар. Өлеңге әсіресе суырып салма өлеңге бейімділік барлық көшпелі елдердің өздеріне тән ерекшелік деуге болады» - деп сипаттай келіп, Шоқан көшпелі елдердің мәдениеті жоқ деп санайтын және оны менсінбейтін кейбір Европа ғалымдарының пікіріне дау айтады.

«Көшпелі елдердің кай-қайсының болсын бір өзгешелігі - олар өлең-жырға бай, шебер келеді. Мұндай қасиеттердің болуына көшпелілердің алаңсыз өмірі әсер етті ме, әлде ұшы-қиыры жоқ жасыл дала мен қанша тай тізілген жұлдыздары көп ашық аспанды сұлу табиғат әсер етті ме кім білсін» - деп жазды [1].

Ойшыл ретінде тек шығыс мәдениетінің бесігінде қалыптасып қана қоймаған, дүниетанымында Батыс пен Шығысты бірдей сіңірген Абайдың көзқарастарының маңызы зор. Ол қазақтың қоғамдық ойында алғаш рет әлемге үдемелі даму мен өзгеру, диалектика тұрғысынан зер салуға ұмтылыс жасады. Егер де адам мәдениетін дүниежүзілік мұхитқа құятын үлкен өзеңге теңесек, онда дәстүрлер сабақтастығын қуатты тетікпен салыстыруға болады. Оны ойшыл ақынның:

«Дүние - үлкен көл,

Заман – соққан жел.

Алдыңғы толқын - ағалар,

Артқы толқын - інілер,

Кезекпенен өлінер,

Баяғыдай көрінер», - деген өлең жолдарынан көруге болады [2].

Тұтас дүние туралы ол былай деді: «Дүние бірқалыпты тұрмайды, адамның қуаты, ғұмыры бірқалыпты тұрмайды». Абай үшін басты нәрсе адам мен табиғаттың бірлігі жөніндегі пасық; адам ол үшін табиғаттың ең мәнді бөлшегі. Абай философиясы туының этикалық мәні, айналып келгенде, адамның өмірде алатын орны мен рөлін жоғары бағалау. Оның ұғымынша, адамның тұла бойы парасат пен иманға, еңбеккерлік пен білімге, достық пен сүйіспеншілікке толы болмаққа керек. Күн мен ай - аспан шатырының, ағаш пен жеміс - таутастын өңіріне тағылған алтын болса, піл сауырлы қара жердің құты мен әшекейі адам.

Абай ілімін одан ары жалғастырған қазақ халқының рухани мәдениеті мен өшпес із қалдырған алып тұлғаның бірі Шәкәрім Құдайбердіұлы қазақ елін қалай өркениетті, мәдениетті елдер қатарына қосамын деп талпынды. Оның ойынша, бұл адам азаматтық етудің басты шарты – туған елдің бүкіл тарихи, мәдени құндылықтарын жоғалтпай, оларды заман талабына сәйкес қолдану. Тәңірі, Нұр, күн Табиғат - ол үшін қасиетті киелі ұғымдар [3].

Мыңжылдықтар тоғысындағы қазіргі заман мәдениетінің әлемі біздің қалауымыз бен оған деген қатынасымыздан тыс болып отырған жаһандану үрдістерінің ықпалымен жүріп отырған жарқын көріністі өзгерістерге толы. Экологиялық жағынан күрделі деструктивті салдары бар бұл құбылыстың орнығуы барысында ментальділік, сана-сезім және мәдениет салаларында сәйкесінше белгілі үрдістер қалыптасады. Ақша мен міндетті түрдегі материалды игілікке негізделген қазіргі заман адамының рационалды бағыттағы индивидуализмі азаматтардың ортақ тағдыры бар сезімнің, жалпыұлттық мақсаттарға бағытталған құндылықтық-рационалды іс- әрекеттердің пайда болуы мен қалыптасуына себін тигізетін күрделі дағдарысты басынан кешіріп отырған Қазақстан үшін тиімді емес. Шындығында, мәдениеттер сұхбатының негізі болуға тиіс жаһандану белгілі бір, жалпыға ортақ үлгі - стандартқа ұмтылу барысында ірі және кішігірім мәдениеттерді жоюы мүмкін.

Жеке тұлғаны қалыптастыру процесін ұйымдастыру үшін оның үнемі мәдениетке кіруіне зер салу, бүгінгі мәдени жетістіктер дәрежесінде әлемдік мәдениетпен қарым-қатынас жасауы арқылы жеке тұлғаның әлеуметтік өмірдің мағынасына енуін қарастыру көзделеді. Олай болса, біздер жан-жақты дамыған жеке тұлғаның тәрбиесінің негізіне адамзаттық мәдениеттің бүкіл дүние жүзілік қоры ақыл ой мәдениеті, тұлғаның кәсіби бағдары мен политехникалық және еңбек мәдениеті, адамгершілік мәдениеті, саяси және құқықтық мәдениеті, эстетикалық және денесінің даму мәдениеті, экологиялық және экономикалық мәдениеті алыну керек деп есептейміз.

Ғылыми әдебиеттерде мәдениетке әртүрлі бағытта анықтамалар берілген. «Мәдениет» cultura - латын тілінен аударғанда өсіру, өңдеу деген мағынаны білдіреді.

Мәдениет сөзін ең алғаш рет теориялық термин ретінде рим философы Марк Тулли Цицерон «Тускулан пікір салыстары» (б.ғ.д. 45ж) еңбегінде қолданды. Ол кезде бұл агротехникалық термин «жерді, топырақты өңдеу» деген ұғымды білдірген. Ал Цицерон оны адамның ақыл-ойына әсер ететін ауыспалы мағынада қолданды.

«Мәдениет» ұғымының тарихына арналған арнаулы еңбекте американдық антропологтар Кребер және Клакхон мәдениеттің табиғатын, оны құрайтын элементтер мен қасиеттерді, психологиямен, тілмен және қоғаммен өзара қарым-қатынасын талдай отырып оны үш аспектіге: адамның табиғатпен, құндылықтарымен және басқа адамдармен өзара қарым-қатынастары негізінде қарастырды.

Философиялық сөздікте мәдениет - адамзаттың болмыс пен сананың барлық салаларындағы әлеуметтік-прогрестік шығармашылығы қызметі бұл адамзат тарихының байлығын жеке адамның ішкі байлығына айналдыруға бағытталған деп көрсетілген, сонымен қатар сөздікте мәдениетті анықтайтын төмендегі белгілер көрсетілген: «адамның барлық іс-әрекетін біріктіретін әлеуметтік өмір тәсілі»; «мәдениет әлеуметтік болмысты сақтау мен жаңарту үшін адам қолданатын формалардың эволюциясын дәлелдеуге айқындалады», ал формалары - дәстүрлер мен инновацияның жиынтығы. Соныменен, мәдениет негізінен адамның тіршілік әрекетінің тәсілдерімен анықталады [4].

Бұл бағытта С.С.Аверенцевтің жетекшілігімен құрылған философиялық энциклопедиялық сөздікте мәдениетті «материалдық және рухани еңбек өнімдерін әлеуметтік ережелер мен мекемелер жүйесінде, рухани құндылықтарда, адамдардың табиғатқа, өзара тіршілік әрекетін ұйымдастыру мен дамытудың арнайы тәсілі» - деп көрсетеді [5].

Этикалық сөздікте мәдениет ұғымына төмендегідей сипаттамалар беріледі: «мәдениет адамның рухани өмірінің барлық формаларын ойлау, дін, этиканы біріктіреді; адамның ішкі болмысының мәнін бекітуге жоғары ынтасын білідіреді; адамды жоғары дәрежеде ойлауға ұмтылдырады» [6].

Педагогикалық тұрғыдан мәдениет - адамның бірлесе ғылыми, моральдық-әлеуметтік, көркем және текникалық құндылықтар жасаудағы қарым-қатынастар жиынтығы. Сөйтіп, мәдениеттің мәнін адамның өзіндік адамның еңбегімен байланысты туындайтын продукт деуге болды [7].

Сондай-ақ, қазіргі ғылым мен техниканың жетістіктері қоғамның табиғи орта жағдайына кері ықпалын тигізіп жатыр, Бұл ықпалды бәсеңдету үшін адамдар, алдымен жеткіншектер экологиялық мәдениетті болуы қажет. Осыған орай, барлық іс-әрекеттің және мінез-құлықтың реттеушісі экологиялық сананы қалыптастыру керек. Экологиялық мәдениет табиғи ортаға ұқыптылық қарым-қатынасының, сәйкес білімнің және сенімнің болуын, іс-әрекетке, сонымен бірге практикалық әрекетке дайындықты талап етеді, Сондықтан экологиялық мәдениет тұлғаның қоғамдық белсенділігінін және саналылығының маңызды көрсеткіші болып табылады.

Мектеп оқушыларды табиғатты қалай зерттеу мен қорғауға, оның жағдайын бағалауға, экологиялық білімдерлі ездерінің жолдастарының және ересектердің арасында насихаттауға үйрету тиіс.

Оқушыларды табиғатты қорғау саласындағы қоғамдық пайдалы еңбекке деген қажеттілікті тәрбиелеу керек. Осы қызметке қажетті іскерліктер мен дағдыларлы ҡалыптастыру мектептегі оқу-тәрбие процесінің құрамды бөлігі болуы тиіс.

Оқушыларға экологиялық білім берудің мақсаттарының бірі-әр түлекте әр түрлі іс-әрекетте қоршаған табиғи ортада саналы түрде өзінің мінез-құлқында жауапкершілік ережелерін сақтауға деген қажеттілікті тәрбиелеу болып табылады [8].

Орта білім беретін мектептің түлегінің экологиялық сипаттағы білімі мен іскерлігіне қойылатын талаптарды есепке ала отырып, негізгі іскерліктер мен оны құрайтын дағдыларды сипаттайық.

Экологиялық білім беру тұрғысынан алғанда ең маңызды нәрсе оқушының қоршаған орта жағдайын бағалай білуі болып табылады. Ал бұл оқушының гуманитарлық және жаратылыстану - ғылыми циклдағы пәндерді оқу барысты меңгерген іскерліктер мен дағдыларын қаншалықты дәрежеде дұрыс қолдана алуына байланысты.

Сонымен қатар, оқушылардың экологиялық білімдерді халық арасына тартудағы рөлі ерекше. Мұнда тек материалды игеру аз, сонымен қатар өзінің көзқарастарын қорғауға эмоционалдың - мотивациялық дайындық, белгілі бір моральдік позиция, жігерлік сапаларды арнайы шынықтыру және әдістемелік өзгерістерді қамту қажет. Оқушы алуан түрлі ақпарат көздерін пайдалана білуі керек, өз ойын айтудың логикасы мен психологиясын, тыңдаушылар үшін тиімді жолмен ақпаратты жеткізу.

Экологиялық білім берудің мазмұны оқушының қоршаған ортамен өзара әсерінің құрылымын қарастыруды талап етеді. Бұл құрылымды сараптау «оқушы - табиғи орта» жүйесінің қызметінің төмендегі нусқаларын біліп көрсетуге мүмкіндік береді:

1. Оқушылар табиғи ортамен тікелей қарым-қатынаста болады. Экологиялық білімнің мазмұнын қалыптастыру тұрғысынан алғанда мына түрінде көрсетуге болады (сызбанұска 1).

Берілген жағдайда экологиялық білім берудің мазмұнын қалыптастырушы фактор

1) Оқушы, оның қоғамдық өмірге қажетті жеке басының мінездемесі;

2) Табиғи орта;

3) Қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз ететін оқушы мен табиғаттың өзара қатынасының сипаты.

Бастауыш мектеп оқушысының жеке басының мінездемесін анықтауда, «оқушы - табиғи орта» жүйесіндегі біржақты байланысқа назар аударамыз.

«Табиғи орта - окушы» немесе табиғи орта оқушыға не береді, табиғатты оқушы қалай пайдаланады. Бұл байланысты сипаттау келе, мынаны бөліп көрсетуге болады:

a) cayықтыру аспектісі - табиғатты өзінің денсаулығын жақсартуда пайдалану;

б) рухани аспектісі - табиғатты эстетикалық, интеллектуалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қолдану;

в) материалдық аспект - саңырауқұлақтар, жеміс-жидектер жинау, үй жануарларына азық дайындау және т.б.

Аталған экологиялық байланысты көрсететін окушының жеке басының сапаларын табиғатты адамның материалдық интеллектуалдық және физикалық дамуы, денсаулығын сақтау мен нығайту мақсатында қолдануға дайындық ретінде сипаттауға болады.

«Оқушы - табиғи орта» байланысы немесе оқушының табиғи ортаға әсері қандай. Оқушының қоршаған ортаға қатысты іс-әрекеті:

a) нейтралды

б) орта жағдайдың жақсарту не сақтауға бағытталған;

в) opта жағдайын нашарлату түрінде болуы мүмкін.

Қоғамық қажетттілік тұрғысынан аталған саладағы оқушының жеке басының мінедемесін – табиғи ортаны қорғату мен жақсарту, табиғатты пайдалану ережелерін орындауға дайындық түрінде анықтауға болады [9].

Экологиялық мәдениет күрделі ұғым ретінде табиғатты танып білу, пайдалану және жаңарту іс-әрекет түрлерінің мәдениетімен байланысты. Ал жеке адамның экологиялық мәдениеті дегеніміз - табиғатты аялауға, қорғауға бағытталған білімі, іскерлігі, дағдысы, оны жүзеге асыруы. Яғни экологиялық мәдениетті қалыптастырудың мақсаты адам - қоғам - табиғат жүйесіне үйлесімдік орнату, табиғи байланысты сақтау, молайту, тиімді пайдалану, жауапкершілік сезімін арттыру.

Экологиялық мәдениет бұл – адамдардың табиғатты қабылдау деңгейі және әлемдегі өзінің орнын бағалауы, адамның әлемге деген қарым-қатынасы. Жалпы экологиялық мәдениет түсінігі қазіргі кезде табиғатқа деген жауапкершілікті қарым-қатынасты, табиғатты бағалауды білдіретін бастапқы мағынасына қайта оралады. Табиғат өзара әрекеттің тең құқылы серіктесі ретінде қарастырылады, ал «экологиялық мәдениет" болса адамзат мәдениетін құрайтынды әлеуметтік топтық және тұлғалық деңгейде белгілейді.

Экологиялық білім беру тұрғысынан алғанда ең маңызды нәрсе оқушының қоршаған орта жағдайын бағалай білуі болып табылады. Ал бұл оқушының гуманитарлық және жаратылыстану - ғылыми циклдағы пәндерді оқу барысында меңгерген іскерліктер мен дағдыларын қаншалықты дәрежеде дұрыс алуына байланысты,

Іскерліктер мен дағдылардың дамуы процесінде өз бетінше зерттеу жүргізу барысында танымның интеллектуалды және эмоционалдық бастамаларының өзара байланысы күшейеді. Нәтижеде жеке адамның маңызды қасиеттері қалыптасады - сенімділік, ол оқушының жеке тәжірибесіне негізделеді. Оқушылардың арнайы бағытталған зерттеу жұмыстарын жүргізуі барысында пайда болған бағалық ойлар контекстіне кірген білімдер тәрбиелік маңызға ие болады. Сондықтан оқушылар адамның қоршаған табиғи ортадағы мінез-құлқының адамгершілік және құқықтық негіздерін ой-санасына тез қабылдайды [10].

Қазіргі күні мынадай әлемдік экологиялық мәселелер алға шықты: климаттың өзгеруі, озон қабатының бұзылуы, биологиялық әралуандылықты сақтау, ал ұлттық экологиялық мәселелерге экологиялық апат аймақтары, Каспий Қайраны ресурстарын игеру барысында туындаған мәселелер, су қорының сарқылуы мен ластануы, байырғы ластанулар, шекаралық сипаттағы мәселелер, әскери ғарыш және сынақ кешеніндегі полигондардың табиғатқа тигізген әсері, ауаның ластануы, қоршаған ортаның радиоактивті және бактериологиялық, химиялық заттармен ластануы, өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтардың зиянды әсері, 1997ж. «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңының қабылдануының нәтижесінде қоғамның экологиялық қарым- қатынастар шеңбері реттелді. Жоғарыда аталған тұжырымдамада экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізгі бағыттары мен жолдары ретінде табиғатты пайдаланудың экономикалық тетіктерін, қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалану саласындағы мемлекеттік бақылау жүйесін, экологиялық сараптама және табиғатты пайдалануға рұқсат беру жүйесін, экологиялық мониторинг жүйесін жетілдіру және қоршаған ортаны қорғау саласындағы индикаторлар мен көрсеткіштердің жүйесін индикативті әлеуметтік-экономикалық жоспарлау мемлекеттік экономикалық статистика тәжірибесіне енгізу көзделген. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау және экологиялық тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған заңнамасын жетілдіру, экологиялық үгіт-насихат жүргізу, экологиялық білім беру, экологиялық қауіпсіздікті ғылыми қамтамасыз ету, соның ішінде іргелі зерттеулердің дамытылуын қамтамасыз ету; қоршаған ортаның мониторингін жүргізудің бірыңғай жүйесін енгізу.

Яғни, тұлғаның экологиялық мәдениетін қалыптастырудың өзектілігі ерекше маңызға ие болып отыр. Елдегі экологиялық ахуал қоғамның экологиялық мәдениетінің деңгейіне тікелей байланысты. Осының барлығы болашақта социумның өмір сүру саласының барлығында: ғылымда, білім беруде, экономикада, саясатта, басқаруда және адамдардың өмірінде экологиялық жаңашаландырудың қажеттілігін ұсынады.

Қазіргі әлемдік мәдениеттегі ғаламдық дағдарыс уақыт талаптарына дұрыс, ғылыми және этикалық тұрғыдан негізделген жауаптарды, сыни талдауды және бұрынғы қабылданған түсініктер мен ережелерді қайта қарастыруды, саяси мәдениетті, жауапкершілік және тұтыну мәдениетін, басқару және халықаралық қатынастарды дамытуды талап етеді. Сол себептен, біздің ойымызша, қазіргі әлемнің стратегиялық өзекті мәселесі мәдениет экологиясы, жаһандық азаматтық қоғам мәдениетін қалыптастыру мен азаматтың тұрақты дамуына қол жеткізу болып табылады. Бұл мәселенің шешілуі әлем мәдениетін құруға, қайшылықтарды шешуге, жемқорлық пен кедейлік деңгейін азайтуға, әлеуметтік өмірдің негізі ретінде жанұяны күшейтуге, халықтар арасындағы өзара түсіністік пен жаңа ғасырдағы адамзаттың қауіпсіз дамуына жаңа мүмкіндіктер ашады.

Қоршаған орта нәтижелі тәрбие құралы болуы үшін, педагог оқушыны қоршаған орта жағдайын жақсартудың белгілі бір іс-шараларын бағытталған түрде қатыстырып отыруы тиіс. Оқушы табиғат оъектілерін тиімді пайдалану немесе коргаулы үйренеді, олар оқушы үшін еңбек және қамқорлық көрсету заты болады да, ал осы объектілерге қатысты құқықтық және этикалық талаптарды орындау - мәнез-құлық ережесі болып табылады.

Өмірде нақты маңызды әскерлікке қоршаған табиғи ортаны ластану мен бұзылудан қорғау жатады. Мұнда үш түрлі іскерліктердің маңызы зор. Іскерліктердің бірінші түрі - жеке мінез-құлқындағы мәдениеттілік (мысалы, қоршаған ортада теріс қылықтарды жасамау, шөптерді таптамау, тұрмыстық қалдықтармен ластамау, шуламау кәне т.б.).

Екіншісі, басқа адамдардың іс-әрекеті нәтижесінде табиғи ортада пайда болған теріс нәтижелердің алдын алу не жоюға бағытталған. Мысалы, броконьерлікті, табиғатта әзін-өзі ұстау ережелерін бұзуға қарсылық жасау. Мұндай іскерліктер белгілі бір сезімдік-жігерлілік сапаларды тәрбиелеуді, адамдармен еркін араласудағдыларын қажет етеді.

Үшінші түрдегі іскерліктер пайда болған теріс, жағымсыз құбылыстарды еңбек іс-әрекеті нәтижесінде жою. Мысалы, басталып келе жатқан өртті өшіру, топырақты эрозиядан қорғау, рекреация аймағындағы қоқыстарды жинау, балықтардың жас шабақтарын және т.б. жануарларды қорғау.

Экология мен табиғат қорғаудың қазіргі мәселелерін насихаттаудағы іскерліктер мен дағдылар оқушылардың экологиялық білім беруің қорытындылайды. Себебі, оларды жүзеге асыру тіршілік жағдайларында орта және оны қорғауға кең теориялық білімдерге сүйенуді қажет етеді [11].

Сайып келгенде, оқушылардың экологиялық білімдерді халық арасына тартудағы рөлі ерекше. Мұнда тек материалды игеру аз, сонымен қатар өзінің көзқарастарын қорғауға - мотивациялық дайындық, белгілі бір моральдік позиция, жігерлік сапаларды арнайы шынықтыру және әдістемелік өзгерістерді қамту қажет. Оқушы алуан түрлі ақпарат көздерін пайдалану керек, мәселен; өз ойын айтудың логикасы мен психологиясын, тыңдаушылар үшін тиімді жолмен ақпаратты жеткізу.

1.2 Оқушылардың экологиялық тәрбиені қалыптастырудағы әлеуметтік мәдени аспектісі

Экологиялық мәдениет әлеуметтік деңгейде ноосфера жасау үдерісін басқаруды жүзеге асыратын, қоршаған ортаға қатысты тағылықтан арылуды іске асыратын адамзаттың іс-әрекеті арқылы көрініс табады. Топтық деңгейде экологиялық мәдениет өзіне, басқаларға, табиғатқа қатысты адамзаттық эгоизмді еңсеруге септігін тигізеді, тұлға аралық байланыс қалыптасуының іске асатын басқаша механизмдеріне көшуге мүмкіндік береді, ал олар арқылы дамудың коэволюциялық формасына көшуге мүмкіндік береді.

Экологиялық мәдениетті қалыптастыруда және табиғатқа деген құрмет көрсетуде жанұялық әдебиеттің де рөлі ерекше. Табиғат туралы, өсімдіктер мен жануарлардың өмірі туралы өлеңдерді балалармен бірігіп оқу, табиғатта болып жатқан өзгерістер мен проблемаларды балалармен бірге талқылау баланың бойындағы табиғатқа, жан-жануарларға, өсімдіктерге деген сүйіспеншілігін оятады. Табиғатта демалғанда табиғатты аялауға және жануарлар мен өмідіктердің өміріне байланысты ойындар ұйымдастырудың да рөлі ерекше. Табиғат нысандары жанұя қалауларына, ал тірі организмдерге қамқорлық көрсету - жанұя қарым-қатынасына айналуы қажет. Жануарлар жанұя мүшесі болып, ал өсірген өсімдіктер жанұя мақтанышына айналғанда бүкіл әлемге деген аяушылық қатынас қалыптасады. Үй жануарлары немесе өсімдіктері бар жанұялардың балалары бауырмал, игі тілекті болып, ал табиғатқа жиіркенішті қарайтын жанұяның балалары өзімшіл болып өседі. Егер жанұядағы үлкендер экологиялық білімді болса экологиялық тәрбие беру жемісті болар еді [12]. Қазіргі елдегі экологиялық жағдай рухани дағдарыстың бейнесін көрсетеді. Сондықтан экологиялық ахуалды жақсартудың бірден-бір құралы рухани байлықты, яғни экологиялық мәдениетті қалыптастыру.

Дін әлеуметтік институт ретінде экологиялық мәдениетті қалыптастыруда біршама рөл атқарады. Бұл мәселенің өзектілігі діннің қоғамдық сананың бір формасы ретінде болып табылуында. Дін қоғамдық сананың формасы ретінде адам мен қоршаған ортаның өзара қарым-қатынасының проблемаларын үнемі тиек етеді, бірақ оның адамдардың экологиялық мінез-құлқының моральдық негіздерін құрудағы рөлін бағаламау мүмкін емес.

Жалпы, табиғатты қастерлеу, қорғау қазақ халқының ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан мәдени дәстүрі болып табылады. Көшпелі өмір сүрген қазақ елі табиғат сырын терең ұғынған, табиғатты игерудегі білімі жан-жақты болған. Қазақтың дәстүрлі мәдениеті табиғат пен адамның етене тығыз байланысты болғандығын және олардың бір-бірінен ажырамас күйде өмір сүргендігін куәлайды. Мұның негізінде көшпелілер өздерін табиғаттың тікелей жалғасы, өзін табигатың перзенті ретінде сезінуі жатыр. Игерілмеген қуаң дала мен шөлейтті тек көшпелі ғана меңгере алды. Көшпелі қазақ қоғамында табиғат тек сыйыну, ләзаттану, сенудің объектісі болып қана қоймай, сонымен қоса ол өз қоғамында әлеуметтік мәдени реттеуші қызметін атқарады. Көшпелілер табиғатты тірі, әрі ақылды деп санаған. Қазақтардың ілкі тектерінің сеніп келген діні - тәңіршілдік табиғатты құрмет тұтудан, оған сыйынудан туындаған. Бұл діндегі басты құдай - Көк тәңірі, көк дегеніміз тіршілікті, өмірдің бастауын білдіреді. Қазақ елі үшін қоршаған орта деген ұғым өте маңызды, мағыналы. Ол өскен орта қасиетті де, қастерлі,

Көшпелі мәдениет әлемде өз орнын таба білген. Адам шексіз кеністікте өзімен-өзі және табиғатпен жеке қалып, сұхбаттасқан, сырласқан, Өзінің табигатпен шынайы жақындығын сезінген. Көшпелілік шаруашылық тылсым табиғат жөніндегі даналылықты талап етті, табиғат құбылыстарына болжам жасау, оларға алдын-ала бейімделу көшпелілерде жақсы дамыған. Номадтардың өзін қоршаған ортаны жақсартуға күш салғанын, жақсартудың жолын ойластырғанын тарихи дәстүрлерінен көруге болады. Осыған қатысты олардың жайылым мен өрісті жылдың төрт мезгіліне бөліп пайдалануы, яғни ауыстырып отыруы, жерді үздіксіз пайдалану оның құнарлылығын жоятындығын білуі. Қазақтың дәстүрлі мәдениеті экология ұғымының тікелей мазмұнына сәйкес келеді және ол табиғатты бағындыру принципіне негізделмейді. Оның басты ұғымдарына атамекен, жерұйық, жарық дүние жатады. Қазақы дүниетаным әлеммен үйлесімді болуға шақырады [12].

Еуропаорталықтық мәдениеттану көшпелілер мәдениет пен өркениеттің жұрдай, қоршаған ортаны қиратушы «варварлар» деп, үзілді-кесілді үкім шығарып қойған. Жаңа замандағы еуропалық ғұламалар ұстаған ілім бойынша көшпелілер жағрафиялық ортағ а жау, олардың бар арманы бүкіл дүниежүзін жайылымдарға айналдыру [1, 30 б.]. Енді басқалары көшпелілерді жасыл желек даланы, бау-бақшаны, жан-жақты жалмап қоятын шегірткелермен салыстырады екен. Бұған жауап ретінде не айта аламыз? Көшпелілер қиратушылар емес, қайта олардың мәдениетінің терлогиялық сипаты бар, қатал даланың табиғатын игеру, оның заңдылықтарын жақсы білу, болжам жасай алу, осының бәрі көшпелілер мәдениетіне тән нәрсе. А. Тойнби құрғақ даланы тек бақташы ғана меңгере алатындығын, бірақ сол далада тіршілік етіп, табыстарға жету үшін ол өзінің шеберлігін ары қарай шыңдауы қажет екендігін және оған адамгершілік, парасаттылық қасиеттер тән екендігін жазады.

Адамзат тарихында шаруашылық экономикалық саласы жоқ, ештеңе өндірмей тек басқаларды қанаумен ғана өмір сүрген қоғамдар болған емес. Сондықтан көшпенді қоғамдар "алым салықпен», яғни өздерінің отырықшы көршілерін қанаумен ғана өмір сүрді деген көзқарастармен келіспейміз.

Тек отырықшы өркениеттерге ұқсамағандығы негізінде көшпенді қоғам өз өркениетін қалыптастыра алмады деу дұрыс емес. Өкінішке орай, көшпенді өркениетін тану отырықшы өркениеттануымен салыстырғанда енді ғана қалыптасып келеді. Тіпті, көшпенділер өз өркениетін қалыптастыра алды деген пікірдің өзі кеш қалыптасты. Сондықтан көшпенді қоғамына қатысты өркениет ұғымының танымдық мүмкіндігін айқындау, осы қоғам типінің өркениеттік сипаттамаларын талдау отандық әлеуметтік, гуманитарлық ғылымның жаңа және өзекті мәселесі болып табылады [13]. Э. Фромм «қатал табиғатқа икемдену жағдайында адамдық қауымдастық приматтарға тән бәсеке мен өзара күресті шектей алды. Жаулық орнына кооперация мен туысқандық қатынастар келді. Ынтымақтастық сексуалдықтан, мораль бағындырудан жоғары болып шықты» [14]. Бұған Шоқанның мына пайымдауы үндес болып келеді: «Далалы ортаның тұрғыны - қазақ өзінің моральдық қасиеті, ақыл-ойы, қабілеті жөнінен отырықшы татар немесе түркі шаруаларына қарағанда әлдеқайда жоғары тұр. Осынау дала көшпенділерінің ақынжанды болып келетіні, ой-қимылының жүйрік болып бітетіні мұңсыз-қамсыз көшпелі тіршіліктің арқасы болу керек немесе ұдайы ашық аспан астында, шет-шегі жоқ шүйгін дала құшағында ғұмыр кешкен соң табиғат шіркінді Тәңірі тұтқандықтан да болар? Татар атаулы халықтар арасында өзінің ақылдық қабілеті-дарыны жөнінен қазақтар бірінші орында болса керек» [15].

Қазіргі кезде экологиялық дағдарыстың шиеленісуіне байланысты экологиялық білім мен дені сау ұрпақ тәрбиелеу қажеттілігі мәселесі сезіле бастады. Экологиялық білім беру педагогикалық теория мен тәжірибенің басым бағыттарының бірі ретінде бүкіл әлемде өзекті болды. Экологиялық мәдениетті, адамгершілігі мол жеке тұлғаны тәрбиелеу экологиялық проблеманы шешуге көмектеседі. Мұндағы маңызды білім беру факторы әлеуметтік-табиғи орта болып табылады [16, с. 78].

Жеке тұлғаның экологиялық мәдениетін тәрбиелеу ұлттық құндылықтар аясында тиімді. Демек, бұл міндетті жүзеге асыруда да халықтық педагогика шешуші рөл атқарады.

Халық күнделікті өмірде білім жинақтай отырып, өзінің тарихи-әлеуметтік тәжірибесін, ұлттық байлығын бере отырып, ұрпақтан-ұрпаққа ұрпақ тәрбиелеп, тәлім-тәрбие берді.

Зверев И.Д. экологиялық білім берудің мақсатты бағыты бойынша экологиялық проблемалардың пайда болуы мен дамуын әлеуметтік және мәдени-тарихи шарттау идеяларын анықтайды [17, с. 35].

Бұл тұрғыда бастауыш мектеп жеке тұлғаның экологиялық мәдениетін қалыптастырудың негізі және маңызды кезеңі ретінде қарастырылады.

Қазіргі заманғы зерттеулер тұрғысынан бастауыш мектеп – оқушының дүниетанымын қалыптастырудың, қоршаған әлем туралы білімді интенсивті жинақтаудың, табиғат пен қоғамда өзін-өзі ұстау мәдениетін қалыптастырудың маңызды кезеңі болып табылады [18, с. 27].

И.В. Цветкованың ойынша, осы кезең баланың санасында оның экологиялық мәдениетінің даму процесін анықтайтын әлемнің визуалды-бейнелі суретін қалыптастыруға ықпал етеді [19, с. 29].

Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім берудің басты міндеті экологиялық санаға негізделген табиғи ортаға деген ұтымды және жауапкершілікті қатынасты тәрбиелеу болып табылады. Әлеуметтік-табиғи ортаға жауапкершілікпен қарау табиғатты пайдаланудың моральдық-құқықтық принциптерін ұстанудан, табиғатты пайдалану ережелерін сақтай отырып, табиғи ортаны сіңіру мен қорғау жөніндегі белсенді шығармашылық қызметтен көрінеді. Мұндай оқыту мен тәрбиелеудің шарты - табиғат пен адам арасындағы байланысты зерттеуге және жақсартуға бағытталған оқушылардың өзара байланысты ғылыми, адамгершілік, құқықтық, эстетикалық және практикалық іс-әрекеттерін ұйымдастыру.

Этноэкологиялық білім берудің мақсаты келесі міндеттер біртұтас шешілген кезде жүзеге асырылады:

– білім беру - қазіргі заманғы экологиялық проблемалар және оларды шешу жолдары туралы білім жүйесін құру;

– тәрбиелік - экологиялық таза мінез-құлық пен іс-әрекеттің, салауатты өмір салтының мотивтерін, қажеттіліктері мен әдеттерін қалыптастыру;

– дамушы - өз аймағының жағдайын зерттеу, бағалау және қоршаған ортаны жақсарту бойынша зияткерлік және практикалық дағдылар жүйесін дамыту; қоршаған ортаны мықты қорғауға деген ұмтылысты, жалпыадамзаттық құндылық ретінде табиғатқа эмоционалды қатынасты дамыту [20, с. 22].

Этноэкологиялық білімнің негізгі деңгейін қалыптастыру үшін нақты құндылық бағдарлары, білім мен дағдылар қажет. Ал, этноэкологиялық білімнің мазмұны осы жастағы оқушылардың өз аймағының табиғатының ерекшеліктерін білуіне, этноэкологиялық мәселелерді анықтауға және пайдалы практикалық қызметке бағытталған.

Этноэкологиялық білімнің өзегі - кіші мектеп оқушыларында табиғаттағы әртүрлі қатынастар және адамдардың табиғатпен өзара әрекеттесуінің әр түрлі аспектілері туралы түсініктерді қалыптастыру процесі.

Сондай-ақ,, этноэкологиялық мәдениетті қалыптастыруда шынайы, табиғатқа мейірімді құндылықтардың басымдығына негізделген әлеуметтік-табиғи ортаны дамытудың негізгі бағыттары жетекші орынға ие болуы қажет.

Л.П. Симонованың пікірінше, этноэкологиялық білім берудің негізгі идеясы - әлеуметтік-табиғи құндылықтар бала үшін жеке мәнге ие болады [21, с. 22].

Ол үшін балалардың санасына туған жерінің экологиялық проблемаларын жеткізу қажет. Балалар адамның табиғатқа жойқын әсерін білуі керек. Бірақ табиғаттың кейбір ерекше туындылары көріксіз күйде. Табиғатты құрметтеу әлі қалыпты жағдайға айналған жоқ. Үңгірлер жойылып, сирек кездесетін және басқа да құнды өсімдіктер мен қауымдастықтар жойылып кетеді. Өсімдіктің бүкіл белдеулері - дала және қарапайым емен ормандары мүлдем жойылып кетті. Көлдер маңындағы аумақ қоқысқа толы, ландшафт өзінің сұлулығы мен құндылығын жоғалтады.

Содан кейін балаларды табиғи ескерткіштерді жою оңай, бірақ оларды қалпына келтіру мүмкін емес деген қорытындыға келді. Мысалы, таңқаларлық үңгірлердің қалыптасуы мың жылға созылады.

Оқушылар Терек өзенінің экологиялық проблемаларына ерекше назар аударады. Теректің халық шаруашылығына тигізетін пайдасы туралы, этикалық жағы туралы, сонымен қатар өзеннің қорғауды қажет ететіндігі туралы білім беру керек.

Балаларға өзен жағалауы мен оның салалары бойындағы шаруашылақты негізсіз басқару, оның қалдықтарын жіберу секілді, сондай-ақ Текеректің суынсыз жұмыс істей алмайтын жаңа өнеркәсіптік кәсіпорындардың бақылаусыз салынуы туралы түсіндіру қажет. Ондағы Теректің өзенінің суы кірленуіне әкеледі.

Кәсіпорындардың өндірістік суларын Терекке жіберуіне байланысты өзеннің өзінде де, оның көркем жағалауларында да өмір айтарлықтай кедейленді. Теректе форель мен басқада балықтар аз болды. Теректің арналары қоқыстарға толы. Суды автомобильдер мен ауылшаруашылық техникаларын жуған кезде де ластайды.

Сонымен, осы жастағы мектеп оқушыларының қоршаған ортаны қорғауға тікелей қатысуы олардың табиғатқа деген жауапкершілік қатынасын, танымдық, адамгершілік, құқықтық дағдылары мен қабілеттерін дамытуды қалыптастырады [22]. Халықтық білім мен ойлауды игере отырып, балалар адам мен қоршаған ортаның бірлігі ұғымын тереңірек меңгереді. Халықтық экологиялық білім балаларды ландшафтық күтімнің практикалық іс-әрекеттерімен таныстырады: ағаш отырғызу, қоқыстарды тазарту, құстар мен жануарларға қорек салу және т.б.

Халықтық білім негізінде білім беру, тәрбиелеу және дамытудың өзара әрекеті оқушының нақты тәжірибелік іс-әрекетінде пайдалы болады. Нәтижесінде, туған табиғатқа деген құрмет қатынас қалыптасады. Жануарлар дүниесімен тікелей өзара әрекеттесу кезінде осы жастағы мектеп оқушылары табиғатқа, адамның (қоғамның) табиғатпен өзара әрекеттесуіне, оның құндылық қасиеттеріне деген жауапкершілік қатынасты қалыптастыру мен дамытудың негізін алады. Сонымен қатар оқушылардың сенсорлық-гармоникалық әсер қоры байып, эстетикалық және эмоционалдық сезімдері дамиды.

Жануарлар дүниесімен байланыста балалар антропогендік әсердің салдарын, этноэкологиялық білімнің себептілігін түсіндіре алады. Мысалы, орманда шу шығаруға, қатты сөйлеуге, айқайлауға, жүгіруге тыйым салатын танымал ережені жануарларға алаңдаушылық тудыратындығымен түсіндіруге болады (құстар ұясын тастайды, жас жануарлар қауіпті белгіден жасырынып, артта қалады) ана мен жыртқыштың жеміне айналу және т.б.), демалушылардың мазасын алады деген сияқты.

Оқушылардың табиғатты қорғаудың тәжірибелік іс-әрекеттері табиғаттың адам өміріндегі орны мен маңызы, оның еңбек қызметінің әртүрлілігі туралы білімді кеңейтуге ықпал етеді. Олар табиғат объектілерімен сауатты қарым-қатынас, табиғи ресурстарды үнемді пайдалану дағдыларын қалыптастыруға ықпал етеді.

Табиғаттағы байланыстар туралы білімнің бір-бірімен күрделі қарым-қатынаста болатын табиғи объектілерді сақтауға жауапкершілікпен қарауды тәрбиелеп, әлем туралы дұрыс түсінік қалыптастыру үшін маңызы өте зор. Жанды табиғаттағы қоректік байланыстарды, тірі организмдердің қоршаған ортаға бейімделуін, табиғаттағы маусымдық өзгерістерге, өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігіне адамның әсерін ашып көрсету әлеуметтік-табиғи ортаны мұқият сақтау қажеттілігін түсінуге түрткі болуы керек.

Экологиялық білім беру процесінде оқушылардың қоршаған әлемді тануға деген қызығушылығы дамиды. Экологиялық экскурсиялар, табиғаттағы бақылаулар, оның объектілері мен құбылыстарын жүйелі түрде зерттеу бастауыш мектеп жасындағы балаларға әлемді біртіндеп түсінуге, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің таңғажайып алуан түрлілігін ашуға, табиғаттың адам өміріндегі рөлін, оның білімінің құндылығын түсінуге көмектеседі.

Табиғи ресурстарды сақтау мен көбейту туралы қамқорлық жасауға итермелейтін моральдық-эстетикалық сезімдер және тәжірибелерді қалыптастыруға ықпал етеді [23, с. 78].

Сонымен, әлеуметтік-мәдени орта жағдайында кіші жастағы оқушыларға экологиялық білім беру процесі осы жастағы оқушылардың қалыптасуына жағдай жасайды:

– қазіргі дүниетаным және көзқарас;

– қоршаған ортамен жеке қатынастардың құндылық-нормативті бағыттары;

– қоршаған орта саласындағы білім берудің мақсаттары мен міндеттеріне жалпы сәйкес келетін, жақын табиғи және әлеуметтік ортаның жай-күйі мен жағдайын жақсартуға белсенді негіздегі көзқарас (тұрақты дамуға білім беру) [24, с. 52].

Экологиялық білім беру мазмұнындағы ғаламдық және аймақтық арақатынассын қабылдау оқушыларға және олардың іс-әрекеттерінің жергілікті жерлерін олардың салдарларының әлемдік сипатымен байланыстыру, кеңістік пен уақыттағы экологиялық жағдайлардың дамуын болжау қабілетін қалыптастыруға көмектеседі.

Этноэкологиялық білім экологиялық санаға негізделген және табиғатты пайдаланудың моральдық-құқықтық принциптерін сақтауды және оны оңтайландыру идеяларын алға тартуды, өз аймағының табиғатын зерттеу мен қорғауда белсенді жұмыс жасауды болжайды.

Сондай-ақ шет ел зерттеушілеріне тоқталар болсақ, Американдық әлеуметтік экологтар мен қазіргі ресейлік зерттеушілер мектебі экологиялық сана арқылы экологиялық мінез-құлық қалыптасады деген пікірді ұстанады. Бұл мектепке субъектінің экологиялық санасының қалыптасуынан экологиялық іс-әрекет шығады деп түсіндіретін 2000 жылдардағы моделдерді жатқызуға болады. Экологиялық іс-әрекет әлеуметтік субъектінің санасымен, экологиялық мақсаттарымен, бағдарымен, белгілі бір деңгейдегі экологиялық білімімен анықталады. «Жоспарланған іс-әрекет» теориясына сәйкес, нормалар мен құндылықтар өз кезегінде әлеуметтік субъектінің мінез-құлқына әсер ететін ниеттерді анықтайды. Экологиялық іс-әрекетті қалыптастыруға әсер ететін экологиялық құндылықтар мен мақсаттарға негізделген симметриялық модельді Б. Макфарлейн ұсынған болатын. Бұл модельде іс-әрекетке әсер ететін негізгі құндылықтар мен нанымдар, арнайы мақсаттар қарастырылады. Сонымен қатар білім мен әлеуметтік факторлар да субъектінің құндылықты-әрекеттік қатынастарының құрылымына әсер етеді. Мұндағы әлеуметтік факторларға әлеуметтік топтардың әлеуметтік-демографиялық басым жақтарын жатқызуға болады.

Экологиялық мәдениеттің қалыптасуы сабақ уақытында, әртүрлі пәндерді оқығанда және сыныптан тыс жұмыстарда жүреді. Сыныптан тыс жұмыстардың мазмұны - сыныпта оқылатын материалды тереңдету, сыныптан тыс жұмыс сабақты толықтыру сынды.

Яғни, қазіргі уақытта ұлттық жаңғыру процестеріне байланысты этно-дәстүрлі материалдық және рухани мәдениеттерді олардың өзара әрекеттесуі мен этникалық топтың тіршілік ету ортасына тәуелділігін зерттеу алдыңғы қатарға шығады. Экологиялық ахуал дағдарысына қарамастан, оны шешу бойынша шаралар жеткіліксіз. Бұл қоғамның экологиялық санасы мен экологиялық мәдениетін қалыптастыруға да қатысты. Осыған байланысты қоғам мен табиғаттың өзара іс-қимылының нәтижесінде туындайтын проблемаларды, өндірістік қызметтің адам үшін де, қоғам үшін де, жалпы биосфера үшін де жағымсыз салдарын қайта қарау қажет.

Экологиялық мәдениетті қалыптастыру проблемасын уақытында қайта қарау қажеттілігі соңғы жылдары әлемдік ауқымда да, біздің қоғамында да болып жатқан рухани, қоғамдық-саяси, экономикалық процестердің кешенімен тікелей байланысты. Этноэкологиялық білім беру проблемаларын И.Г. Агузарова, А.Н. Захлебный, И.Д. Зверева, Н.Н. Мойсеев, этноэкологиялық білім берудің жалпы теориялық және әдістемелік аспектілерін жасаған.

Алайда, экологиялық білім мен тәрбие беру туралы еңбектердің библиографиясы кең болғанымен, өлкетану теориясында оқушылардың экологиялық әлеуметтік аспектілерді қалыптастырудың зерттеу әдістемесі жеткілікті түрде дамымаған. Тәжірибе көрсеткендей, мектептер мен педагогикалық оқу орындары этноэкологиялық өлкетану бойынша мұғалімдер мен оқушыларға арналған тиісті оқу құралдарының тапшылығын сезінеді [25, c. 35].

Бұл тақырыптың өзектілігі мектептің этноэкологиялық сипаттағы оқу-әдістемелік құралдарға деген қажеттілігі мен бастауыш жаратылыстану білімінің аймақтық компонентінің мазмұнын іске асыратын қажеттілігі мен теориялық және оларды құру мен қолданудың әдіснамалық негіздері болып табылады.

Жалпы бұл бөлімде Шығыс Қазақстандағы таби зоналарды зерттеу барысында, біз әлеуметтік мәдени аспектілермен байланысты адам мен табиғаттың өзара әрекеттесуінің философиялық аспектілерін В.С. Библер, А.Д. Грач, Б.Е. Давидович, Ю.А. Жданова, Г.Е. Марков. Ресейдегі қавказ халықтарының этноэкологиясының ерекшеліктері С.С. Агаширинова, С.Ш. Гаджиева, Б.А. Калоева, Л.И. Лавров, Г.Х. Мамбетова, Р.Г. Маршаева, М. Османов, К.Х. Унежева және тағы басқа ғалымдардың көзқарастары мен еңбектеріне сүйендік.

Оқушылардың табиғат заттары мен құбылыстарын тікелей бақылауы экологиялық мәдениетті қалыптастырудың маңызды шарттарының бірі болып табылады. Бақылаудың негізін экскурсия құрайды, онда оқушылар объектілермен және олардың экологиялық күйімен танысады. Яғни, оқушылардың табиғатқа және өзіне табиғаттың бір бөлігі ретінде саналы қатынасын қалыптастыру үшін оларға белгілі экологиялық білім беріп, бұл білімді белгілі бір қатынастарға айналдыру қажет. Білім экологиялық мәдениетті қалыптастыру процесінің ажырамас компоненті, ал қатынас оның түпкі өнімі болып табылады. Экологиялық білім саналы қатынасты қалыптастырады және экологиялық сананы тудырады. Табиғи қатынастарды, адамның қоршаған ортамен әлеуметтік-табиғи қатынастарын түсінуден тыс құрылған қатынас экологиялық сананың өзегі бола алмайды.

Мәдениеттану тұрғысынан экологиялық мәдениет «бұл табиғаттың рухани және материалдық дамуы мен оның тұтастығын сақтау процесінде адамның маңызды күштерін, экологиялық сана мен ойлауды жүзеге асыру және дамытудың өлшемі мен әдісі» болып табылады [26, c. 12].

Біз экологиялық мәдениетті ақылға қонымды өмір салтын таңдаудың, адамның рухани адамгершілігін жүзеге асырудың, өзінің туған жерлеріне баулудың маңызды алғышарты мен шарты ретінде қарастырамыз. Сонымен, экологиялық мәдениет дегеніміз - адамның қоршаған ортаға сақталуы мен байытылуын қамтамасыз етіп қана қоймай, адамның қауіпсіз өмір салты үшін қолайлы жағдай туғызатын табиғатқа деген саналы қатынасы.

Этноэкологиялық дәстүрлер, олардың экологиялық мәдениетті қалыптастырудағы рөлі нашар зерттелген. Шығыс Қазақстандағы таулы аймақтардың этноэкологиялық мәдениетін жүйелі түрде қарастыру С.А. Арутюнова, Е.С. Маркарян және Ф.С. Эфендиева монографияларының жекелеген бөлімдерінде зерттелінген.

Мәселен; Алтай өңірінің этнопедагогикалық мұрада кіші жастағы оқушылардың экологиялық білімі үшін қолдануға болатын ауқымды материалдар бар. Онда таулар, өсімдіктер мен жануарлар әлемі, жер, су, нан және әртүрлі табиғат құбылыстары туралы алуан түрлі мәліметтер бар. Олар фольклордың әр түрлі жанрларында, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарда, қоршаған ортаны басқару әдістерінде, тыйым салуларда - тыйымдарда қамтылған.

Алтай халқы баға жетпес білім беру әлеуетіне ие және бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім берудің қазіргі заманғы ұлттық жүйесін дамытуда белсенді қолданылуы керек. Ондағы бай этноэкологиялық білім қазынасын жинап, ұрпақтан ұрпаққа мұра етіп қалдырды [27, б. 11]. Осы мақсатта оқушыларға, олардың ата-бабалары көптеген ғасырлар бойы табиғаттың даму заңдылықтары және оған деген ұқыпты қатынас туралы белгілі бір көлемде білім жинақтағандығы туралы ақпарат беру керек. Олардың ата-бабалары ежелгі дәуірде табиғат күштеріне табынған, бірақ сонымен бірге олар өздерін табиғаттың бөлшегі ретінде сезінді, онымен ажырамас байланысты жүзеге асырды [28, 123]. Қасиетті ағаштарға ерекше назар аударылды. Алтайлықтар емен мен қайыңды соншалықты құрметтейтіні соншалық, олардың ойынша, кім үлкен бұтақты кесуге немесе осы ағаштардың біреуін кесуге мүмкіндік берсе, соқыр болып қалады, ал өгіз құрбандыққа шалынғанда ғана қайта көз жанары оралады.

Сондай-ақ бізге экологиялық мәдениетті қалпытастыруда аңыз ертегі әңгімелердің маңызы зор. Мәселен нартов эпосында халықтың материалдық және рухани мәдениетінің қалыптасу және даму процесі туралы баға жетпес мәліметтер бар. Нарт эпосы шығармаларының көпшілігі нарлар мен табиғат арасындағы жақындық пен өзара түсіністікті «бейнелейді». Нартов эпосында белгілі қасиеттерге ие көптеген заттар туралы айтылады: қазан, көбінесе от, түтік, тері, қақпан және т.б. Мыстан жасалған қазанда пісірілген ас жеті жылға жетеді, үстел, өздігінен жиналған дастарқан сияқты, тамақ пен сусынмен қамтамасыз етілген, сиқырлы сусынмен кесе шынайы немесе ойдан шығарылған кейіпкерді ашуға, шындықты өтіріктен ажыратуға көмектесті. Сиқырлы тері ұшатын кілемге айналды, ал Шайтанның аспан айнасы әлемде болып жатқанның бәрін көрсетті, сиқырлы түтіктің өзі ән шырқады, ал ғажайып алма ағашы кесектерді өлімнен құтқарды.

Нарт эпосының бәрінде адамды табиғат жаратқан деген ой қызыл жіп тәрізді. «Нарттар Дзерасса су құдайының қызынан тарады...» Нарттардың су элементімен байланысы бүкіл эпоста табанды түрде өтеді. Анасы Батраз, ал әкесі Сирдон - судың балалары. Шайтанның кемпір немесе жас еліктіргіш әйелдің кейпіне еніп, қар немесе дауыл тудыруы, құстардың тілін түсінуі, әлемде болып жатқанның бәрін көруі, өзінің «аспан айнасына» қарауы қабілеті әлемнің құрылымын түсінуге және білуге, яғни нарттардың табиғатпен тығыз байланысы,

Ж.Дюмезил мфиологиялық тақырыптар Нарт эпосында, екі басты кейіпкердің - Батраз бен Созырыко-Сосланның сыртқы көріністері мен шытырман оқиғаларында көрінетіндігін атап өтеді: табиғатқа жақындықтың сондай айқын белгілері бар, оларды «күркіреген батыр» немесе «күн батыры» деп атағыңыз келеді.

Батраздың ақ-қара темір денесі құйынмен көктен жерге түскенде, иесі Шайтанда оны ертегісінің төменгі бөлігіндегі судың жеті жағына апарғанда, Сослан қуып жетіп, Әулие Джон дөңгелегі басып озған кезде, қайтыс болады, белгілі рәсімдермен ұқсастығы - найзағай қаһары, жазғы күн тоқырау ойындары - бұл батырлардың орнын дер кезінде анықтауға мүмкіндік береді. Жалпы алғанда, олардың циклдары бұл түсіндіруді қолдайды.

Нарттар өрістермен, ағаштармен, жануарлармен және құстармен сөйлесті. Олар жануарларға және әртүрлі заттарға айналды, содан кейін олардың адам кейпін қайтарды. Ауыстыру қабілеті осетиндік аңыздарда және, атап айтқанда, жаңа жылдық құйрысдзау рәсімінде, қасқыр мен итке айналған қасқырлар астық алу үшін ертегі еліне кеткенде сақталған.

Алтайлықтардың, сондай-ақ басқа халықтардың діни сенімдерінде көптеген географиялық атаулар мен тотемдік бейнелермен байланысты. Біраговтар (Волковтар), Гадиевтер (Котовтар), Кудзиевтер (Собаковтар), Арсоевтар, Грузиядағы Аршевтар, Хубиевтер (Медведевтер) есімдерін тағайындау тотемдік культтың реликтісі ретінде қарастырылуы қажет. Осындай, жануарлардың аттарымен келетін шығу тегі генетикалық және культтік ұқсастықтармен байланысты. Кейбір тотемиялық жануарларға табынушылық Нартов эпосындағы «Уархаг және оның ұлдары» әңгімелер циклінде көрінеді. Осетиндер ормандарды, суларды, жер учаскелерін, өсімдіктер мен ағаштарды қайта жандандырады. Рухтар үшін ғибадатханалар жиі салынды - кішкентай тас пирамидалар немесе саятшылықтар. Зұлым рухтар - жындар, шайтандар, және т.б. (дæлимонтæ, уæлимонтæ, зынтæ уæйгуйтæ, осæйрæджытæ, фыдбылызтæ, изымиртæ) жерде де, жер астында да өмір сүрген. Ежелгі осетиндер «бүкіл қоршаған әлем сансыз рухтарға толы және жер бетінде ештеңе болмайды, егер бұл кейбір көрінбейтін тіршілік иелерінің қолынан келмесе».

Басқа жанрлардың ішінде халық даналығы бар мақал-мәтелдер ерекше орын алады. Мақал-мәтелдер бейнелеудің, ой толықтығының арқасында балалардың ақыл-ойына ғана емес, сезіміне де әсер етеді. Ұрпақтар тәжірибесімен дәлелденген жоғары адамгершілік тұжырымдамаларын ұсына отырып, олар адалдыққа, табиғатқа және еңбекке деген сүйіспеншілікке тәрбиелейді. Бұл олардың жас қрпақты экологиялық тәрбиелеудегі рөлін анықтайды.

Алтай халықтық педагогикасының әр түрлі қайнар көздерін талдау экологиялық біліммен байланысты адамдардың дүниетанымы мен мұраттарын бейнелейтін іргелі идеяларды бөліп алуға мүмкіндік береді: туған жерге деген ұқыпты, ақылға қонымды қатынас («Жер - адамдардың медбикесі»; жануарлар мен өсімдіктер әлеміне, жансыз табиғат объектілеріне деген адамгершілік қатынас; табиғатқа деген жауапкершілік, оған қорғаныс жасау, оның байлығын молайту («Сусыз жер - шөл», «Мен адамдарды көруге барамын, олар мені оқпен қарсы алады», «аңшының тілегі мен аюдікі сәйкес келмейді»); нанға, дәнді дақылдарға экономикалық қатынас («Нан мен тұз - күш», «нан адамдарды жақындастырады»); еңбекке және қоршаған ортаны қорғауға моральдық қатынас («Жер бекер ештеңе бермейді») және т.б.

Жұмбақтар балаларды экологиялық мәдениетке баулуда үлкен маңызға ие болды. Жұмбақтарда фокустағы сияқты бейнелеу, поэзия және табиғат пен оның тұрғындары туралы халықтардың көзқарастары біріктіріледі. Жұмбақтарда жабайы жануарлардың сыртқы түрі мен әдеттері дәл атап көрсетілген, құстар әлемі де айқын көрінеді. Адамдардың еңбек қызметімен және қоршаған шындық құбылыстарымен тығыз байланысты осетиндік жұмбақтар жеке тұлғаның білуге құштарлығы мен шығармашылық ойлау қабілетін дамытады. Жұмбақтармен жұмыс жасау барысында оқушылар қоршаған әлемнің бірлігі процестер мен құбылыстардың ажырамас байланысы ретінде түсінігін дамытады, олардың байқағыштығы мен табиғатпен қарым-қатынас жасау қажеттілігі дамиды.

Яғни, халық есінде қалған әртүрлі табиғат тіршілігі, оның маңызды заңдары туралы білімді тереңдететін көптеген белгілерді сақтайды [29, б. 130]. Олар табиғи ортадағы құбылыстар мен өзгерістердің себеп-салдарлық байланыстарын тіркеді, ондағы түсіну материалистік дүниетаным тәрбиесіне ықпал етеді.

Ертегілерді экологиялық тәрбиеге ықпал ететін халық шығармашылығының негізгі жанрларының бірі деп санаған жөн. Ғасырлар бойы дамып келе жатқан ертегілер адамгершілік, гуманизм нормаларын бойына сіңірді, адамдар қоршаған шындықты игеру барысында алған білімі мен тәжірибесін жинақтады.

Алтайлық халық педагогикасында оқу-танымдық сәттерді біріктіретін ертегілер жетекші орындардың бірін алады екен [31, б. 127]. Оларда табиғаты, фаунасы мен флорасы туралы бай материалдар бар. Ертегілердегі табиғат, өсімдіктер мен жануарлардың сыйлықтарына қатал қарайтын теріс кейіпкерлер қатаң жазаланады.

Алтай ертегілерінде қоршаған табиғаттың бәрі өмірлік, руханилық күшпен қамтамасыз етілген. «Адам мен аю», «Аңшы туралы ертегі», «Күміс мүйіз бұғы» және басқа ертегілерді оқып-үйрену барысында оқушылар адамның . жануарлар мен өсімдіктер әлеміне деген ұқыпты және ізгілікті қатынасы туралы түсінік қалыптасады.

Қазіргі кезде экологиялық мәдениетті қалыптастыру мәселесін Солтүстік Кавказ аймағы халықтары арасында қалыптасқан, әрқашан адамдарды қоғамда және табиғатта үйлесімді қызмет етуге жинақтаған ұлттық дәстүрлердің ерекшеліктерін ескерместен табысты шешу мүмкін емес [32, б. 129].

Біз ұлттық және аймақтық дәстүрлер мен нормаларды сіңіру, оларды экологиялық түсіну тірі және жансыз табиғатты сақтаудың тұрақты ішкі уәжін құруда басты мақсатты деп санаймыз.

Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, әлеуметтік-мәдени орта экологиялық мәдениетті және жасөспірімдер үшін қауіпсіз өмір салтын қалыптастырудың тиімді құралы болып табылады деген қорытынды жасауға болады. Жасөспірімдердің экологиялық мәдениетін қалыптастырудың индикаторы - қоршаған ортаны қорғаудың саналы түрде қойылған мақсатына жету, аймақтың әлеуметтік-мәдени тәжірибесін тиімді пайдалана отырып, оқушының жеке басын дамыту сияқты.

Жасөспірімнің экологиялық мәдениеті адамның жалпы мәдениетінің көрсеткіштерінің бірі болып табылады және сыртқы әлеммен адамгершілік қарым-қатынас жасау қабілетінде, табиғатқа материалдық және рухани құндылық ретінде ұлттық дәстүрлер, экожүйелердегі моральдық-құқықтық нормаларды бағдарлауда, табиғатқа деген құрметпен қарауда көрінеді.

Сайып келгенде, бүгінде елімізде 600-ден астам экологиялық бағыттағы үкіметтік емес ұйымдар бар. Олар қоршаған ортаны қорғау, экологиялық білім беру, радиациялық қауіпсіздік, жануарлар әлемін қорғау, экологиялық ағартушылық бағытында жұмыстар атқарады. Саяси үдерістер барысын дәстүрлі түрде анықтайтын қоғамы бар елдерде экологиялық сана мен экологиялық мәдениеттің деңгейі мемлекеттік экологиялық саясатта көрнекті орын ала алады. Оның іс жүзінде жүзеге асуына қоғамдық экологиялық ұйымдар мен қозғалыстар, саяси партиялар мен мемлекеттік институттар өз үлестерін косуы тиіс.

Экологиялық мәселелерді шешуде аймақтық, ұлттық деңгейдегі барлық ұйымдар өз үлестерін қосуға ұмтылады. Экологиялық мәдениетті қалыптастырудағы үлесін эколог-еріктілер, эколог-либералдар, эколог- белсенділер өз іс-әрекеттері арқылы көрсетуге тырысады. Олар өздерінің белсенді іс-әрекеттері арқылы көптеген экологиялық, саяси, ұлттық мәселелерді шеше көптеген істер атқарады.

Бәріне ортақ принцип бойынша экологиялық тәрбие мен білім беру қоғамның барлық мүшесін қамтуы керек. Экологиялық пәндерді оқыту жоғары оқу орындарының барлығында жүргізілуі керек. Алайда, жоғарыда айтылғандай, экологиялық ағарту жұмысы тек оқытумен ғана шектелмеу керек, бұл жерде қоғамдық экологиялық ұйымдар мен баспасөз ақпарат құралдарының да ролі зор.

Біріккен Ұлттар Ұйымы Қазақстанды экологиялық жағдайы өте нашар елдердің қатарына жатқызады. Қазіргі таңда табиғи байлықтарды пайдалану тонаушылықпен жүргізілуде. Қоршаған ортаны қорғау туралы, ерекше қорғалатын аймақтар туралы заңдар, қажетті нормативтік-құқылық базалар, экономикалық механизмдер болғанымен де іс жүзінде ол заңдар, ережелер өз дәрежесінде жұмыс істемей жатыр. Мұның бір себебі, азаматтардың экологиялық мәдениет деңгейінің төмендігі. Экологиялық мәдениет - бұл азаматтардың экологиялық сауаттылығы, ақпараттармен хабардар болуы, табиғатты тиімді пайдаланудың нормаларын күнделікті орындау белсенділігі мен сенімділігі.

Бұл зертттеу жұмыста тұлғаның экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша барлық мәселені қамтып және талдау мүмкін емес. Біздің ойымызша, қосымша зерттеуді және пысықтауды қажет ететін бірқатар мәселелер бар. Соның ішінде, теоретикалық-эмпирикалық экологиялық мәдениет көрінісінің басқа да формаларын анықтау: экологиялық саясат, экологиялық менеджмент, экология мен қала құрылысы мәселелері бойынша қоғамдық ойлар тыңдалуы қажет.

Әлеуметтік-географиялық аспект аса маңызды: осы секілді зерттеулерді басқа әлеуметтік-экономикалық дамудың деңгейімен қайта таныстырылатын әлеуметтік-мәдени ландшафттарда жүргізу және экологиялық мәселелерді шоғырландыру. Бұл қоғамның кемелденуінің көрсеткіші ретінде және мемлекеттердің Тұрақты Даму доктринасын жүзеге асырудың маңызды құралы болуы мүмкін.

Бұл тұжырымдаманы жүзеге асыру тек ұйымдастыру және экологиялық шараларымен, табиғаттанулық ғылымдар қағидаларымен шектелмейді, оның әлеуметтік-мәдени және адамдық даму жақтары қазіргі заманда алдыңғы қатарға шығады. Осындай экологиялық саясатты дәйектіжүргізу үшін түрлі мәселелерді (табиғатты қорғаудың ұлттық қалыптасқан дәстүрлері мен халықаралық тәжірибе, адам мүдделері мен орнықты даму мақсаттарының тоғысуы, іскер қауымды табиғатты тек пайдалану объектісі деп түсінуден арылту, экологияға қатысты ақпараттарға қалың көпшіліктің қолын жеткізу тағы тағылары) әмбебапты әрі жалпылама қою және шешімдерді пайымдау қажет. Бұл мақсатта сәйкес ғылымдардың арасында мәдениеттану ерекше қызмет атқарады. Өйткені, оның зерттеу объектісі мәдениет өзінің көпжақтылығымен, әмбебаптылығымен, түйінділігімен айқындалады. Экологиялық өркениеттілікті қалыптастыру үшін он мәдени-әлеуметтік негіздеріне үлкен көңіл бөлу ғылыми парызға жатады.

1.3 Ойын әрекеті арқылы экологиялық мәдениетті қалыптастыру

Қазақстанда экологиялық мәдениетті жаңа деңгейге көтеру мақсатында, оны жетілдіру бойынша, әртүрлі әлеуметтік институттардың әрекеттеріне қатысты мынадай негізгі ұсыныстарды алға тартамыз. Экологиялық білімнің жеткіліксіздігі экологиялық әрекеттерге кедергі болуы мүмкін, өйткені, қоршаған ортаға қандай әрекеттердің зиян келтірмейтіндігі әрдайым белгілі бола бермейді. Осы тұрғыда, экологиялық білімнің басты рөлдерінің бірі әрекеттердің интернальдық кедергілерді, соның ішінде ақпаратсыздануды жеңуде болып тұр. Сондықтан, біздің ойымызша экологиялық білім мен тәрбие саласында жалпы білім берудің тек механикалық бөлігі болып қана қалмай, білім беру жүйесіне жалпы экологиялық реңбере отырып, толығымен тығыз байланыста болуы маңызды.

Біздің зерттеулеріміздің көрсеткеніндей, ел жасөспірімдері әрдайым алынған экологиялық білімдерін іс-әрекеттердің экологиялық үлгілеріне жүзеге асырмайды. Ол үшін білім беру әрекетінің тәжірибелік компонентін күшейту қажет.

Біріншіден, жастарға жобалық әрекет шеңберінде білім беру, бұл олар үшін тікелей әлеуметтік және экономикалық маңызды болады. Мысалға, жыл сайын «Ең үздік елу экологиялық идея» мемлекеттік байқау өткізуге болады. Байқаудың нәтижесі бойынша- аймақтың әлеуметтік-экологиялық мәселелерін шешуге бағытталған үздік жобалардың авторларына сыйақы беру, сонымен бірге экологиялық жобаларды ары қарай қаржыландыру және мемлекеттік қолдау көрстеу.

Екіншіден, экологиялық оқулардың белсенді әдістерін күшейту, іскерлік ойындар, даладағы тәжірибелер, экскурсиялар, экологиялық қозғалыстардың қатысушыларын лекцияларға сарапшылар ретінде шақыру және т.б. маңызды. Мұндай іс-шаралардың шеңберінде оқушылар шет елдік дипломатттардың рөлінде болып, ұсынылып отырған елдің көзқарастарын зерттей алады, пікірталастарға, кеңес беруге қатысып, жаһандық экологиялық мәселелерді шешімдерін ұсына алады.

Зерттеулердің көрсеткеніндей, интернет секілді жаңа электронды масс медиа, халық үшін, әсіресе жастар үшін ақпаратты алудың негізгі көзі болып отыр. Сондықтан, киберкеністікті пайдалану экологиялық тақырыпты жалғастыру үшін маңызды(әсіресе әлеуметтік желілер, блогтар және т.б.). Мысалға, әлеуметтік желілерде тақырыптық экологиялық блогтар құру керек: экобелсенділердің тіркелген виртуалды қауымдастығы заман талабына сай болып келеді.

Яғни, осындай ойын түрлері әсіресе бастауыш сынып оқушылардың өмірінде маңызды. Бастауыш мектеп жасында ойын және оның рөлі біртіндеп екінші деңгейге ысырылады, оқыту жетекші іс-әрекетке айналады. Алайда, бұл ойын балалардың дамуына әсер етуін тоқтатады дегенді білдірмейді. Сондықтан ойындар экологиялық мәдениетті қалыптастырудың тиімді әдісі болып табылады.

О.А.Ноздрова ойын өмірдің өзіндік көрінісі екенін атап өтеді. Бұл балаларды өмірден және еңбектен алыстатпайды, керісінше қоршаған әлемді танудың және балаларды оқу мен еңбекке дайындаудың құралы болып табылады. Ойынның белсенді түрінде бала өмір құбылыстарын, адамдардың қоғамдық қатынастарын, еңбек процестерін тереңірек таниды. Ойын оқушының жеке басын, оның адамгершілік-ерік қасиеттерін, әлемге әсер ету қажеттілігін қалыптастырудың тиімді құралы ретінде, ойында жүзеге асырылады [39, б. 50 - 53].

Орыс мұғалімі К.Д.Ушинский баланы өмірге дайындайтын ойынның тәрбиелік мәні зор екеніне тоқталды. А.С.Макаренко жеке тұлғаны жан-жақты дамыту құралы ретінде ойынның маңыздылығын атап өтті [52, с. 76 - 77].

Сондай-ақ, Н.К.Крупская көптеген мақалаларында әлемді тану, балалардың адамгершілік тәрбиесі үшін ойынның маңызы туралы айтқан. «... Алынған әсерлерді игеруге көмектесетін әуесқойлық имитациялық ойынның маңызы өте зор, бәрінен де көп [31, с. 398].

Сол идеяны А.М.Горький де айтқан: «Ойын - бұл балалардың өздері өмір сүретін және оларды өзгертуге шақырылған әлем туралы білімге бастайтын жолы» [20, с. 71]

В.А.Сухомлинский де «ойын - бұл қоршаған әлем туралы өмір беретін идеялар мен тұжырымдамалардың баланың рухани әлеміне құятын үлкен жарқын терезе. Яғни, ойын - ізденімпаздықтың нұрын тұтататын ұшқын» екенін ескертеді [56, с. 104.].

О.Я.Савченко ойын әрекеті құрылымына келесі компоненттер кіретіндігін атап өтті:

- ынталандыру - баланың ойынға қатысуға деген ұмтылысын анықтайтын қажеттіліктер, мотивтер, қызығушылықтар;

- индикативті - ойын әрекеттері құралдары мен әдістерін таңдау;

- атқарушы - ойын мақсатын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін әрекеттер, операциялар;

- бақылау - бағалау - ойын әрекетін түзету және ынталандыру [49, с. 216].

С.У.Гончаренконың педагогикалық сөздігінде ойын мүмкін болатын әлемге шынайы ашықтықты көздейтін және бәсекелестік түрінде де, образ түрінде де ашылатын адамның өзін-өзі еркін таныту формасы ретінде анықталған [17, б. 73].

Ойындар білім беру процесін белсендіруге, байқағыштықты, зейінді, есте сақтауды және ойлауды дамытуға көмектеседі. Оларды бұрын алынған білімді тексеру және бекіту үшін де, оны кеңейту мен тереңдету үшін де қолдануға болады.

Ойын түрлерінің бірі - дидактикалық ойын. С.У.Гончаренконың педагогикалық сөздігінде мұндай дидактикалық ойынға анықтама берілген. Дидактикалық ойын - бұл мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқыту мен тәрбиелеуге арналған ойын [60, б. 89].

Артемова Л.В. дидактикалық ойындар ана тіліне арналған бағдарламалық талаптарды орындау, санау, балаларды қоршаған өмірмен (әлеуметтік және табиғи) таныстыру үшін қолданылады деп атап өтті. Олар балалар алған білімді бекіту және нақтылау үшін қолданылады. Олар мұғалімге заттар туралы, олардың сапасы туралы, жасалған материалдар туралы балалардың білімдерін кеңейтуге, сезім мүшелерін дамытуға, құбылыстарды жалпылауға, салыстыруға, қорытынды жасауға үйретуге көмектеседі. Сонымен қатар, дидактикалық көмек арқылы мұғалім адамгершілік тәрбиесінің белгілі міндеттерін де орындайды: өзіне және айналасындағыларға сыни көзқарасты дамытады, инициативаны, тәуелсіздікке тәрбиелейді [61, с. 10].

Дидактикалық ойынның ерекшелігі оның мұғалімге оқытуды жүзеге асыруға, ақыл-ой қабілеттерін дамытуға, тұлғаның құндылық қасиеттерін қалыптастыруға және балалардың қол жетімді ойын түрінде өзара әрекеттесуіне мүмкіндік береді.

О.Я.Савченко дидактикалық ойынның келесі құрылымдық компоненттерін анықтайды: дидактикалық міндет, ойын тұжырымдамасы, ойынды бастау, ойын әрекеттері, дидактикалық ойын ережелері [49, б. 217].

Ойынның дидактикалық тұжырымдамасы бағдарламаға сәйкес балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып анықталады. Ойын тұжырымдамасы - дидактикалық ойынның келесі құрылымдық элементі. Ойындағы дидактикалық тапсырма әдейі бүркемеленген, балаларға қызықты ойын идеясы түрінде ұсынылған. Балаларды қиялдағы сюжетті көбейту, заттармен жұмбақтар, құпиялар, бәсекеге қабілеттіліктерін тексеру, рөлді өзгерту, жалпы қозғалыс белсенділігі қызықтырады.

Ойынның басталуы оның атмосферасын құруға айтарлықтай әсер етеді. Мұғалім ойынның атауын айтып, балалардың назарын өзіне тән дидактикалық материалға, шындық объектілеріне және қызықтыратын, көңіл көтеретін, құпияға бағыттайтын кезде бұл әдеттегідей болуы мүмкін. Ойын әрекеттері - бұл ойын идеясын жүзеге асырудың және сонымен бірге мұғалім қойған міндетті жүзеге асырудың тәсілі. Балалар дидактикалық ойын ережелерін, оның идеясын қолдайтын жағдайлар ретінде қабылдайды; олардың орындалмауы ойынды бұзады, оны қызықсыз етеді.

Дидактикалық ойындардың табысы белгілі бір дәрежеде ойын жабдықтарын, ойыншықтарды, геометриялық фигураларды, табиғи материалды және т.с.с. дұрыс қолданылуына байланысты болады [49, с. 217].

Ойын барысында балалар өз құрдастарымен байланысқа түседі. Оларды бір мақсат, оған жетудегі бірлескен күш-жігер, ортақ мүдделер мен тәжірибе біріктіреді.

А.К.Бондаренко ойын нәтижелері балалардың шыдамсыздығы, іс-әрекет нәтижелері туралы дереу білуге ұмтылу сияқты жас ерекшеліктеріне байланысты қорытындылау оларды аяқтағаннан кейін дереу жүзеге асырылатындығын атап өтеді. Бұл ұпайды жинау болып табылады, яғни жеңімпаз командаларды анықтау, ең жақсы нәтиже көрсеткен балаларды марапаттау болуы мүмкін. Бұл жағдайда ойынның қатысушыларына сыпайылықпен қолдау көрсету қажет [12, с. 3].

С.У.Гончаренко дидактикалық ойындар балалардың сенсорлық (сезімтал) бағдарларын (заттардың түсіне, пішініне, көлеміне, кеңістіктегі орналасуына), бақылауды, зейінді, есте сақтауды, ойлауды, сөйлеуді, санау қабілетін дамытады деп атап өтті. Олар белгілі бір нормаларға сәйкес әрекет ету қабілетінің мақсаттылығын, төзімділігін, тәуелсіздігін дамытуға сүйене отырып, адамгершілік тәрбиесінде де маңызды [17, с. 89].

Дидактикалық ойындар бастауыш сыныптарда қолданылады және келесі функцияларды орындайды: оқушылардың қызығушылығы мен зейінін белсендіру; танымдық қабілеттерін дамыту; есте сақтауды, зейінді, ойлауды дамыту, білімді, қабілет пен дағдыны бекіту; сенсорлық дағдыларды, дағдыларды жаттықтыру сияқты болып табылады.

Дұрыс салынған, қызықты дидактикалық ойын ойлау процесін байытады, өзін-өзі басқаруды дамытады, баланың ерік қасиеттерін жаттықтырады.

Оқыту процесінде ойын әрекеті дидактикалық ойын, ойын жағдайы, ойын техникасы, ойын жаттығуы түрінде болады.

Л.В Артемова дидактикалық ойындардың келесі түрлерін анықтайды: сюжеттік-рөлдік; жаттығу ойындары; драматизация ойындары; құрылыс ойындары [1, с. 125].

Рөлдік немесе шығармашылық ойындар - бұл оқушыларда ерекше орын алатын ойындар. Ойынның бұл түрі баланың жеке басын толығымен қалыптастырады, сондықтан ол тәрбиенің маңызды құралы болып табылады. Шығармашылық ойынды тар дидактикалық мақсаттарға бағындыруға болмайды, маңызды білім беру міндеттері оның көмегімен шешіледі.

Әр түрлі ойындар тек ауызша түрінде болуы мүмкін, ал сөздей іс-тәжірибелік әрекетті, сөз бен көрнекілікті, сөз бен нақты объектіні біріктіреді.

А.К.Бондаренко ойынның тәрбиелік мәні көбінесе мұғалімнің кәсіби шеберлігіне, оның жас және жеке ерекшеліктерін ескере отырып, баланың психологиясын білуіне, балалардың қарым-қатынасын дұрыс әдістемелік ойындарды нақты ұйымдастыру және өткізу жөнінде айтады [12, с. 3].

В.П.Горощенко, И.А.Степанов табиғатқа экскурсия кезінде ойындарды қолданудың маңызы зор дейді. Балаларға қоршаған шындықтың алуан түрлілігі мен сұлулығын ашу, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің нәзік, бірақ маңызды белгілеріне назар аудару әлдеқайда оңай, егер сіз оқушыларды белсенді эмоционалды қабылдауға бауласақ [18, б. 113].

Мұғалім мына ойындарды қолдана алады; жұмбақтар, викториналар және т.б. мақсаттарына, мазмұнына, оқушылардың біліміне, қолданудың оқыту әдістері мен тәсілдеріне байланысты.

Бұрын айтылғандай, экологиялық мәдениет дегеніміз – ол, экологиялық білімнің жиынтығы, осы білімге деген позитивті қатынас және қоршаған ортаны қорғау бойынша нақты іс-шаралар. Сондықтан дидактикалық ойынды қолдану барысында біз оқушылардың экологиялық білімі мен дағдыларын, қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарауды қалыптастыруымыз қажет.

Осы мақсаттарға жету үшін дидактикалық ойындардың саны өте көп. Мысалы, бәсекелестік ұғымдарын қалыптастыру үшін «Кел, тамақтан» ойынын қолдануға болады. Балалар рөл таңдау керек, яғни ол бүгін қандай жануарды бейнелейді. Содан кейін балаларға әртүрлі тағамдар бар жетондар беріледі, олардың міндеті - олардың сипатына сәйкес келетін тамақ таңбалауыштарын таңдау. Осылайша, оқушылар өз таңдауын түсіндіреді.

Ойын «Біз мұнда неге тұрамыз?» балаларға тірі ағзалардың белгілі бір территорияларда таралуы, қажетті факторлардың болуы, организмдердің жойылуының мүмкін себептері туралы түсінік беруге көмектеседі. Сондай-ақ «Алдымен не болады, содан кейін не болады?», «Көкөністер мен жемістер», «Кім қайда тұрады?» сияқты ойындарды қолдана аламыз.

Ғалымдар елдегі немесе олардың туған жерлерінің табиғатына байланысты белгілі бір тақырыптарды қайталау кезінде мұғалім карталар арқылы жануарлар мен құстарды анықтауды, қай жерден табылғанын, қандай ерекшеліктерде өмір сүретіндігін айтып, оларға қысқаша сипаттама бере алатынын айта алады [18, б. . 78].

Лото жануарлар мен өсімдіктер туралы материалды қызыл кітапқа біріктіру үшін пайдалануға болады. Осы мақсатта мұғалім оқушылар тобына карточкалар таратып, өсімдік немесе жануарларға ат қояды, оқушылар оны қызыл кітапқа енген жағдайда ғана жауып тастайды. Кім барлық нысандарды тез жауып, оларды дұрыс атаса, сол жеңеді.

Балалардың табиғи объектілер туралы білімдерін және олардың қысқаша сипаттамаларын тексеру үшін көптеген ойындар ұйымдастыруға болады. Бұл тапсырмалар болуы мүмкін: өсімдіктерді гербарий арқылы анықтау, жануарлар бейнеленген ашық хаттар, сіздің аймағыңыздағы көкөністер мен жемістердің муляждары сынды. Заттарды жіктеу қабілетін тексеру үшін дала дақылдарын, жапырақты және қылқан жапырақты ағаштардың бұтақтарын, шалғындық өсімдіктерді гербарий бойынша анықтауды ұсынуға болады; тундра, тайга, аралас ормандарда, шөлде және т.б.

Л.В.Артемова бастауыш сынып оқушыларының интеллектісін дамыту үшін жұмбақтар кеңінен қолданылады дейді. Жұмбақ әрдайым толық емес, бірақ объектіні немесе табиғи құбылысты өте дәл сипаттайды. Адамды қоршаған табиғат өсімдіктер, жануарлар және жеке табиғат құбылыстары туралы жұмбақтар жасауға зор мүмкіндіктер ұсынады. Мұғалім үшін жұмбақ сабақтың қай кезеңінде қолданылатынын ойластыру маңызды [1, б. 127].

Сабақта қолдануға болатын жұмбақтар анимациялар тірілтуге әкеледі, және шаршауды басады.

Ойынды жиі қолданған кезде балалардың оған деген қызығушылығын жоғалту қаупі бар, өйткені жаңалық жоқ.

Мұғалімнің ойын барысында түсіндіруі лаконикалық және түсінікті болуы керек, яғни қызығушылықты тудыруы қажет.

О.Я.Савченко кейбір мұғалімдер сабақ соңында дидактикалық ойындарды қолданған жөн деп санайды, өйткені бұл кезде балалар көп шаршайды. Бұл қате түсінік; көбінесе ойын жағдайлары сабақты бастауы мүмкін. Ойын тәсілімен сіз балаларды жаңа іс-әрекет тәсілімен тиімді таныстыра аласыз, жаттығу жаттығуларының процесін қайта жандандыруға болады [49, с. 218].

Сонымен, экологиялық білім беру мен экологиялық мәдениетті қалыптастыру процесінде ойын сияқты жұмыс түрі маңызды орын алады. Дидактикалық ойын - бұл бастауыш мектеп жасындағы жетекші әрекеттердің бірі. Дидактикалық ойын - бұл оқу процесінде кіші оқушының жеке басын қалыптастырудың тиімді құралы. Яғни, дидактикалық ойындардың көмегімен балаларда сенсорлық (сезімталдық) бағыттар, бақылау, зейін, есте сақтау, ойлау, сөйлеу, санау қабілеттері, экологиялық білім мен дағдыларды қалыптастыру, қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарау қалыптасады.

Педагогикалық іс-әрекеттің маңызды компоненттерінің бірі оның мотивациясы болып табылады.

Ұлы Заманауи Энциклопедияда «мотивация» термины осылайша мағына береді - әртүрлі мотивтердің бүкіл жиынтығы: мотивтер, қажеттіліктер, мүдделер, ұмтылыстар, мақсаттар және т.б.

Педагогикалық энциклопедиялық сөздікте «мотивтер» ұғымы субъектінің өмір сүру жағдайларының әсерінен дамитын және оның қызметінің бағытын анықтайтын белсенділіктің ынталандырушысы ретінде ашылады.

Ересек мектепке дейінгі жаста қарым-қатынас мотивтері одан әрі дамиды, соның арқасында бала айналасындағы адамдармен байланыс орнатуға және кеңейтуге ұмтылады. Мектеп жасына дейінгі балалар кез-келген қызметтегі сәттіліктері мен сәтсіздіктерін тиісті эмоционалды реакциялармен бояуы әдеттегідей.

Оқушының таным процесі ересек адамның таным процесінен өзгеше болатынын есте ұстаған жөн. Ересектер әлемді «ақылымен», ал балалар - эмоцияларымен біледі. Ересектер үшін ақпарат бірінші, қатынас екінші реттік. Балаларда, керісінше, қатынас бірінші кезекте, ақпарат екінші кезекте тұрады. Баланың танымдық сферасын дамытуда, ондағы белгілі бір дүниетанымды қалыптастыру үдерісінде, оның жеке басының дамуы үшін табиғат әлемін эмоционалды-сенсорлық тұрғыдан түсінудің маңызы зор.

Біз жасаған жүйеде эмоционалды-мотивациялық компонент баланың экологиялық мәдениетінің даму деңгейін, оның мінез-құлқының мотивтерін, сенсорлық көріністегі қоршаған табиғатқа қатынасын сипаттайды.

Кіші мектеп оқушыларындағы экологиялық мәдениеттің негіздерін ойын жүйесінің көмегімен қалыптастыру шығармашылық-белсенділік компоненті көрінісін болжайды.

Бізді қоршаған әлемді өзгерту, жаңа нәрсе жасау қабілетінде көрінетін шығармашылық процесс мектепке дейінгі балалық шақтан бастау алады. Балалардың шығармашылығы тек техникалық және көркем шығармашылықта ғана емес, ойында да көрінеді. Ойын барысында танымдық процестер біріңғай әрекетке біріктіріліп дамиды.

Шығармашылық-белсенділік компоненті біздің зерттеуіміздің шеңберінде баланың қоршаған флора мен фаунаға қатысты белсенділігін, табиғи мінез-құлық дағдыларын анықтайды.

Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде «процесс» «қандай да бір құбылыстың барысы, дамуы, бір нәрсенің дамуындағы күйлердің дәйекті өзгеруі» деп түсіндіріледі [57, с. 547].

Біз жасаған жүйенің процедуралық блогында режиссерлік ойын кіші оқушыларға экологиялық мәдениеттің негіздерін қалыптастыру құралы ретінде қарастырылады.

Режиссерлік ойын процесі баланың пьесаның позициясын игеру кезеңдерін зерттеу дәйекті түрде жүзеге асыруы тұлғаға мүмкіндік береді:

- белсенді болу (қоршаған ортаға қатысты оқиғаларды сахналау);

- құрту (ойын бейнелерін жасау, ойын барысында экологиялық сюжеттерді дамыту);

- өзіндік ойын әрекетінің стилін құру.

Режиссер ойынындағы бастауыш сынып оқушылары экологиялық мәдениеттің негіздерін қалыптастыру әдістемесін жүзеге асыруға қажетті педагогикалық шарттарды қарастырылды.

Философияда «шарт» термині объектінің айналасындағы құбылыстарға қатынасын білдіретін категория ретінде түсіндіріледі, яғни онсыз ол өмір сүре алмайды. Шарттар қоршаған ортаны құрайды, онда құбылыс немесе процесс пайда болатын және дамитын процесс.

Педагогикалық шарттарды мақсатқа жетуге ықпал ететін немесе керісінше оған қол жеткізуге кедергі келтіретін жағдайлар деп атаймыз.

Экологиялық мәдениеттің негіздерін қалыптастыру құралы ретіндегі режиссер ойыны белгілі бір педагогикалық шарттар жиынтығы болған жағдайда ғана тиімді жүзеге асырылып, дамиды.

Педагогикалық шарттар кешеніне мыналар кіреді:

- экологиялық ойын ортасын құру;

- ойындарды басқару;

- сюжетті қалыптастыру дағдыларын, рөлдік өзара әрекеттесуді және шығармашылыққа деген ынтаны қалыптастыру.

Ойын баланың шығармашылық қабілетін дамытатын процесс ретінде, құрылған ойын ортасында басталады. Мұғалімдер балаларды ойын барысында қолданатын әсерімен байыту үшін жағдай жасайды: балалармен табиғат туралы кітаптарды оқу, табиғат дауыстарының аудиожазбаларын тыңдау, альбомдар мен әртүрлі тірі заттардың өмірі туралы кітаптарды қарау, балалардың назарын табиғаттағы адамдардың іс-әрекетіне аудару.

Балалардың ойындағы шығармашылық белсенділігін дамытуға жағдай жасау өте маңызды. Режиссер ойынында тек өлеңдерді ғана емес, сонымен қатар экологиялық сюжеттердегі проблемалық жағдайларды қолдану балаларға біртектес әрекеттер мен тәсілдерді ойнатудан аулақ болуға мүмкіндік береді. Балаларға таңдау мүмкіндігі беріледі (сюжет, серіктестер, ойыншықтар), оларды импровизациялауға шақыру керек (өз сюжеттерін ойлап табу, рөлдерді өзгерту және біріктіру).

Ойын барлық кезеңдерде балалардың еркін дербес іс-әрекеті ретінде сақталуы керек, онда олар барлық қолда бар ойын құралдарын қолданады, бір-бірімен қарым-қатынас жасайды.

Мұғалім балаларға табиғат әлемімен қарым-қатынастың үлгілерін, эмоционалдық көріністердің стандарттарын бере алады, балалардың реакцияларын мұқият бақылап, ойын барысында адекватты және эмоционалды бағытқа ықпал ете отырып, олардың қарым-қатынасын бағыттауға тырысады.

Ойынға басшылық жасау мұғалімнің табиғи эмоционалды мінез-құлқын болжайды, ол кез-келген балалардың идеяларын қабылдайды, еркіндік пен жеңілдікке, баланың ойыннан рахат алуына кепілдік береді. Бұл балаларда ойын әдістері мен әрекеттерді өздері меңгеруге деген ұмтылыстың пайда болуына ықпал етеді.

Ойын алдындағы кезең мұғалім үшін маңызды. Оның мақсаты - балалардың ойын бейімділігін, экологиялық-ойын ортасын құру, мағыналы ойынға қажетті экологиялық білімді қалыптастыруды қамтамасыз етеді екен.

Жалпы экологиялық білім берудің мақсаттарының бірі - бастауыш сынып балаларында экологиялық мәдениеттің негіздерін қалыптастыру, бұл экологиялық іс-шараларға қатысусыз мүмкін емес.

Осы жаста бала экологиялық қызметтің әр түрлі түрлеріне оңай енеді: көркем еңбек, және шығармашылық, эксперименттік, модельдеу, сынды т.б.

Осыған байланысты ойын әрекеттерінің экологиялық бағытына назар аудару қажет, ол мыналарға негізделеді:

- экологиялық табиғаты бар ойындарға басымдық беру, онда бала табиғатты қорғаушы бола алады, экологиялық этика нормаларына сәйкес табиғатта өзін-өзі ұстаудың әлеуметтік ережелерін сақтайды;

- ойындарды экологиялық мазмұнмен толтыру;

- табиғат әлеміне деструктивті әсер етумен байланысты ойындардан бас тарту.

Педагогтар мен психологтар ойын әрекетіне үлкен көңіл бөледі, өйткені ол баланың жеке басын дамытуда бірқатар маңызды функцияларды орындайды. Ойынның компенсаторлық қызметі бала үшін ойын кеңістігі ересектер жасаған шындықтағы жаңа шындыққа айналатындығына негізделген. Ойын - бұл шындыққа балама, сондықтан ол терапиялық қасиетке ие және баланың жағдайы мен мінез-құлқын түзету үшін қолданылады. Бірақ ойынның негізгі функциясы дамытушылық болып табылады: ол ақыл-ойды арттырады, әлемді, табиғатты және баланың эмоционалды әл-ауқатын сезімдік қабылдауға ықпал етеді.

Қазіргі заманғы үлкен энциклопедияда «білім беру әдістері» ұғымы былайша анықталады - біз жалпы білім берудің барлық салаларына тән (ақыл-ой, физикалық және т.б.) жалпы әдістерді білдіретін болсақ, егер білім берудің кез-келген нақты аспектісінде қолданылатын әдістер туралы айтылады.

В.М. Полонскийдің айтуы бойынша «методика - составная часть педагогики, в которой рассматривается процесс обучения определенному учебному предмету, разрабатываются нормативные требования к содержанию, преподаванию и учению (обучению). Находит свое конкретное воплощение в содержании образования (в программах и учебниках), в методах, формах и средствах обучения. В системе педагогических наук выступает как частная дидактика, теория и практика обучения определенному учебному предмету. Различают методики обучения и методики образования» [58, с. 75].

В.И. Селиверстов «әдіснаманы» «оқушылармен оқыту және тәрбие жұмысының принциптерін, әдістерін, әдістері мен құралдарын зерттейтін педагогиканың бөлімі» деп анықтама береді.

З.И. Тюмасевой, Е.Н. Богдановым, Н.П. Щербак сипаттаған «әдістеме» тұжырымдамасын сипаттайқ.

Әдістеменің көптеген жинақталған әдісінің, кез-келген жұмысты мақсатты жүргізуге арналған жаттығулар.

1) оқушыны оқыту, дамыту заңдылықтарын зерттейтін педагогика ғылымының саласы;

Сонымен бірге, сол авторлардың анықтама және «зерттеу әдістемесіне» [методология + зерттеу] - әдістемелер жиынтығы, зерттеулерді ұйымдастыру және реттеу әдістері, оларды қолдану және белгілі бір ғылыми мақсатқа жету кезінде алынған нәтижелер тәртібі берілгендігін атап өту маңызды.

Біздің ойымызша кологиялық мәдениеттің негіздерін қалыптастыруды режиссердің пьесасына негіздеген ойын әрекеті арқылы атқару жөн деп санаймыз.

Соңғы жылдардағы ойын әрекеті тұжырымдамалары (Е.Е. Кравцова, Н.Я.Михайленко, Н.А. Короткова және т.б.) мектеп жасында ойынның дамуы күрделі процесс екенін сенімді түрде дәлелдеді. Бұл әрекеттің дамуы сюжеттік-рефлексиялық ойыннан басталып, сюжеттік-рөлдік ойынға айналады, ал жеке режиссер ойыны осы жастың соңына дейін дами береді [59, с. 72].

Өздерімен жасты қоғамының арқасында режиссер ойыны жеке адамнан дамыған ұжымдық қызмет түріне ауысады. Бастауыш мектеп жасындағы бала режиссер ойынының негізіне айналады. Режиссерлік ойын - бұл ойынның әртұрлілігі, яғни былайша қорытындыға келетін, баланың сюжетті дамыта отырып, ойыншықтарды басқарып, олардың іс-әрекеттеріне түсініктеме береді.

Балалар ойынының барлық даму сатыларынан өтіп, 9 жасар бала режиссерлық ойынның ең жоғары деңгейіне өтеді.

Мұғалімдер алдында тұрған ең өткір психологиялық проблемалардың бірі - режиссер ойынының «жойылуы» баланың өзінің қиялымен құрылған және оның сөздері мен іс-әрекеттерінде көрінетін қиял жағдайында адекватты әрекет ету қабілетінің көрінісі ретінде өтеді.

Зерттеу тақырыбымызды ескере отырып, біз кіші мектеп оқушыларында экологиялық мәдениеттің негіздерін қалыптастыру әдістемесіне деген көзқарасымызды режиссерлік ойын негізінде ойын әрекеттері арқылы бейнелегіміз келеді.

Әдістеме баланы табиғи әлемге біртіндеп батыру және «имплантациялау» бойынша экологиялық мәдениеттің негіздерін қалыптастыруға түрткі болатын режиссерлік ойын формаларының, әдістерінің, даму құралдарының корреляциясына негізделген.

Жалпы әдісті 7-10 жастағы балаларға арналған мектеп мекемелерінде қолдануға болады.

Әдістеме әр баланың даму деңгейін ескеруге мүмкіндік береді: ойын балалардың даму деңгейіне сәйкес қалыптасқан жеке немесе шағын топтарда ұйымдастырылады.

Біздің ойымызша, режиссерлік ойын арқылы кіші мектеп оқушыларында экологиялық мәдениеттің негіздерін қалыптастыруға болады, бұл балалардың танымдық қабілеттерін дамытуға және олардың бос уақытында ойын іс-әрекетін белсендіруге әсер етеді.

Режиссер ойынының құрылымдық компоненттеріне мыналар кіреді:

- баланың әдеби шығарманы интерпретациясы (сюжет, өндіріс идеясын түсіну);

- идеялар үйлесімі (әдеби сюжеттер, педагогикалық жағдайлар, жаңа сюжеттерді ойлап табу);

- декорацияны безендіру және қажетті ойын реквизиттерін болжау;

- бір оқиға желісін құру;

- ойнатылып жатқан спектакльдегі тән образдардың бейнесі;

- өрнек құралдарын (сөздерді, әрекеттерді, мимикаларды) қолдану арқылы бейне мағынасын беру (;

- әр түрлі интонациялармен мәтіндік мазмұнды беру;

- импровизация.

Балаларға экологиялық білім беруде режиссерлік ойынның сюжеттік ойын түрі ретінде пайдалану - бұл баланың режиссер сияқты көпфункционалды алаңда экологиялық бағыттағы ойын әрекетін ұйымдастыруы, фигураларды, ойыншықтарды бақылап, оларға түсініктеме бере отырып, экологиялық сюжеттер құрып, дамыта алуы.

Режиссерлік ойын процесі баланың психологиялық қауіпсіздігі мен эмоционалды жайлылығын қамтамасыз етеді. Бүкіл ойын барысында баланың барлық әрекеттері оң бағаланады, ал ойын соңында жағымды эмоцияларды беру рәсімі қажет.

Сонымен, қорытындылай келе, білім беру және оқыту процесінде дидактикалық ойындар қолданылса, жаратылыстану тарихын зерттеу барысында бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың тиімділігі артады.