Оқулық ретінде бекіткен Ал ма ты «Қа зақ уни вер си те ті» 016 Әож 94

І тарау. Қазақ хандығының деректік негіздері және қалыптасу кезеңдері
165
«еңселі», «алып» дегенді білдірсе, екіншісі – «ержүрек», «батыл», «еркін», 
«берік» деген мағынаны білдіреді. Араб тілінде бұл мағыналардың «хай-
дар», «ғайдар» деген сөздермен берілетінін ескере келе, моңғолтіліндегі 
– «керей» сөзі мен араб тіліндегі – «хайдар» сөздерінің мағынасы ортақ, 
бірдей деп түсінеміз. 
Мұндай есім Алтын Орда дәуіріне дейінгі араб, парсы тілдеріндегі 
шығармаларда кездеспейді және де тек қана осы дәуірден бастап қана 
Шыңғыс ұрпақтары мен көшпелі қоғамның жоғарғы әлеуметтік тобы ара-
сында жиі кездесе бастайды. 
Керей ханның шығу тегі Жошы ханның үлкен ұлы – Орда Еженнен бас-
тау алады. Жазба деректерде Орда Ежен, оның ұлы Сасы бұқа, оның ұлы 
Ерзен, оның ұлы Шымтай және оның ұлы Орыс хан болып жалғасады. 
Орыс ханнан Керейге дейінгі 
шежіре ортағасырлық дерек-
терде жақсы сақталған. «Му-
изз ал-ансаб» атты шығарма 
мәліметінде «Орыс ханның 
15 баласы: 8 ұл және 7 қызы 
болған делінеді де: «Бірінші ұл 
– Тоқтақия, ол хандық билікте 
болған. Оның үш қызы және 
үш ұлы болған. 1) Анике-Булад, 
2) Бугучак, 3) Тенгриберди», – 
деп айтылады. Ал Анике-Бу-
лад немесе Болатта бір ғана ұл 
болған, оның есімі – Керей хан. 
Сөйтіп, Орыс ханнан бері қарай таратсақ, Орыс-хан, оның ұлы Тоқтақия, 
оның ұлы Анике Болат және оның ұлы – Керей хан болып жалғасады.
1377 жылы Ақ Орда билеушісі Орыс хан қайтыс болғаннан кейін таққа 
оның үлкен ұлы Тоқтақия, яғни Керейдің атасы келеді де, 2 ай ғана билік құрады. 
Ал Керейдің әкесі Анике-Болат немесе Болатқа келсек, ол – Тоқтақияның үш 
ұлының бірі. Оның есімі деректерде шежірелерге қатысты ғана айтылады. 
Басқа жағдайларда Анике-Болат туралы ешқандай мәліметтер айтылмайды. 
Керейдің қай жылы дүниеге келгендігін деректер айтпайды, бірақ оны 
салыстыру әдісі арқылы болжап, шамамен айтуға болады. Орыс ханның 
үлкен ұлы Тоқтақия да, кіші ұлы Қойыршақ, олардың жас арасын шама-
мен 15-20 жыл деуге болады. Тоқтақия ұлы Болат болса, Қойыршақтың 
ұлы – Барақ. Барақтың 1428 жылы қайтыс болғаны белгілі. Барақтың үш 
ұлының үлкені Жәнібек хан. Ал Жәнібек хан мен Болаттың ұлы Керейдің 
бір тарихи кезеңде өмір сүргені және белгілі. Олардың да арасындағы жас 
айырмашылықтары 10-20 жыл деп санауға болады. Керейдің есімі ХV ға-
сырдың 60-жылдарының соңынан, ал Жәнібектің есімі ХV ғасырдың 
70-жылдарының ортасынан бастап жазба дерек мәліметтерінде кездеспей-
ді. Соған қарап оларды 60-70 жыл өмір сүрген деп есептесек, онда олар
XV ғасырдың басында дүниеге келген болып шығады.

жүктеу 24,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: