Оқулық. Г. О. Сыздықова Алматы, 2012. 160 бет

71
мағынасындағы сөздер жатады. Есімдіктің бұл тобындағы сөздер 
бір-бірінен зат пен құбылыстың сөйлеуші-субъектіден орнала-
су қашықтығын білдіру сипатына қарай мағыналық тұрғыдан да 
бірдей болмайды. Сілтеу есімдіктерінің мағынасындағы осын-
дай ерекшеліктерін А. Ысқақов, біріншіден, кеңістік аралықты я 
топографиялық кеңістікті білдіру, екіншіден, уақыт аралығын я 
хронологиялық мерзімді білдіру тұрғысынан қарастыруды ұсы-
нады. Кеңістік аралықты немесе топографиялық кеңістікті білдіру 
тұрғысынан сілтеу есімдіктері жақын аралықтағы немесе сəл 
де болса алысырақ аралықтағы зат не құбылысқа нұсқау үшін 
қолданылады. Жақын аралықтағы зат не құбылысты нұсқау
бұл, 
осы, міне, мынау, осынау, мына
сілтеу есімдіктері арқылы, ал одан 
сəл алысырақ аралықтағы зат не құбылысты нұсқау 
ол, сол, ана, анау, 
сонау, түу 
есімдіктері арқылы беріледі. Ал хронологиялық немесе 
уақыт мерзімін білдіру тұрғысынан сілтеу есімдіктері бірде нұсқай 
айтылатын зат пен құбылыстары сөйлеу кезеңінен бұрын сөйлеуші 
мен тыңдаушыға белгілі болған жағдайда, бірде кейінірек баяндалып 
белгілі болатын мəнде қолданылады. А. Ысқақов бірінші жағдайды 
білдіру үшін қолданылатын сілтеу есімдіктерін анафорикалық, ал 
екінші жағдайды білдіру үшін қолданылатын сілтеу есімдіктерін 
препаративтік деп атайды. 
«Қазақ грамматикасында» сілтеу есімдіктерін мағынасындағы 
аралық қатынастарды білдіру сипатына қарай жақын – алысырақ,
жақынырақ – алыс, жақын – алыс деп бөледі. Жақын – алысырақ 
аралық қатынасы бір-біріне қарама-қарсы мағынадағы 
мынау – анау, 
міне – əне,
ал жақынырақ – алыс аралық қатынасы 
анау – сонау, 
жақын – алыс аралық қатынасы 
бұл, осы – ол, сол 
сілтеу есімдіктері 
арқылы беріледі. Сондай-ақ жақын – алыс аралық қатынасының 
арасындағы орталық қашықтық жақынырақ – алысырақ ұғымдары 
арқылы анықталады. Бұл аралық 
əні, ана, анау, осынау
есімдіктерімен 
беріледі. Аралық қатынасты білдірудегі осындай ерекшеліктеріне 
қарай сілтеу есімдіктерін мағыналық жағынан жақын – орта – алыс 
деп үш топқа бөлуге болады. 
Сілтеу есімдіктері мағыналық сипатымен қатар морфологиялық 
құрамы жағынан да аса күрделі. Сөйлемде белгілі бір грамматикалық 
категорияның көрсеткіштерімен түрленуі не түрленбеуі олардың қай 
сөз табының орнына жұмсалуына байланысты. Егер анықтауыштық 
қызметте тұрса, онда септік, көптік жəне тəуелдік жалғауларын 
қабылдамайды. Ал зат есімдердің орнына қолданылса немесе 

72
заттанған жағдайда зат есімнің грамматикалық категорияларының 
көрсеткіштерімен түрленуге бейім болады. Сілтеу есімдіктерінің 
синтаксистік қызметі де бірдей емес. Мəселен, 
міне, əне, сонау, осы-
нау, түу
есімдіктері бастауыш жəне толықтауыш, 
бұл, ол 
есімдіктері 
баяндауыш,
 міне, əне
есімдіктері анықтауыш қызметін мүлдем 
атқармайды.
Заттар мен құбылыстардың атын, санын, сапасын, мекенін, 
мезгілін, амалын білу мақсатында қолданылатын сөздер сұрау 
есімдіктері деп аталады. 
А. Байтұрсынұлы сұрау есімдіктерін біреуден бір нəрсе туралы 
сұрағанда айтылатын сөздер ретінде түсіндірсе, Н. Оралбай зат-
тар мен құбылыстардың атын, сапасын, санын, мекенін, мезгілін, 
амалын т.б. мағыналарын білу үшін қолданылатын сөздерді сұрау 
есімдіктері деп атайды. Қазақ тіліндегі сұрау есімдіктеріне 
кім, 

жүктеу 457,37 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: