Оқулық «Федералдық білім беруді дамыту институты»

131 
 
• 
құжаттар тізбесі; 
• 
құжаттардың мазмұны; 
• 
оларды рəсімдеу тəртібі; 
• 
құжаттарды жасау үшін деректерді жинау əдістері; 
• 
лауазымдық  тұлғалардың  функционалдық  жəне  құрылымдық 
бағынысы; 
• 
құжаттарды есепке алу жəне бақылау тəртібі. 
Корпоративтік  ақпараттық  жүйелер.  Осындайжүйе  ұйымның 
негізгі 
функцияларының 
орындалуын 
қолдайды. 
 
Ол 
бағдарламалық  қамсыздандырудың  жекелеген  модульдерін  қамтиды 
жəне  əр  осындай    модлуь  белгілі  бір  бөлімшенің  немесе  бөлімшелер 
тобының 
қызметін 
автоматтандырған 
кезде 
пайдаланылады. 
Құрылымдық  жағынан  корпоративтік  ақпараттық  жүйе  кəсіпорынның 
ұйымдастырушылық иерархиясына сай болады.     
Транзакцияларды  өңдеу  жүйелері.  Транзакция  ақпараттық  жүйеде 
өтетін  жəне  деректерді  өзгертуге  бағытталған  үдеріс  болып  табылады.    
транзакцияларды  орындау  екі  қалыппен  сипатталады:      транзакцияны 
ашу;  транзакцияны тіркеу. 
Өз  кезегінде  транзакцияны  тіркеу  оны  қабылдауын  немесе  «кері 
шегіндіруді»  білдіреді.  Транзакция  қабылданған  жағдайда  өзгерістер 
жүйенің  деректер  қорында  тіркеледі.      «Кері  шегіндіру»  деректер 
қорында жүргізілген барлық əрекеттерді тоқтатуға əкеп соғады, жəне ол 
транзакцияны ашу сəтіндегі қалпына қайтарылуы тиіс.   
Транзакцияларды  қадағалайтын  ақпараттық  жүйелер      OLTP  (On-
Line  Transaktion  Prосеssing)  жүйелердің  атауын  алған.  Осындай 
жүйелер  трназакцияларды  нақты  уақыт  өлшемінде  жүргізеді.  
Транзакциялар ойдағыдай орындалуы үшін жүйе транзакцияларды іске 
асыру шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге тиіс. 
Транзакция мынадай негізгі қасиеттерге ие: 
• 
атомарлық.  Транзакция  деректерді  қорда  өңдеуге  арналған 
бірыңғай  операция  ретінде  орындалады.  Жалпы  түрде  транзакция 
деректерді  өзгертуге  бағытталған  сұрау  салуулар  немесе  операторлар 
пакеті болап табылуы мүмкін. Осындац пакет біртұтас орындалады; 
• 
келісушілік.  Транзакцияны  орындау  деректердің  бүтіндігін 
бұзуға  əкеп  соқпауы  тиіс.  Мысалы,  егер    Т
1
кестесі      Т
2
кестесімен  
«біреуі  көбіне»  қатынасымен  байланыстырылған  болса,    онда 
Т
2
кестесіне олар үшін Т
1
    кестесінде болжамды кілтпен  тиісті жазбасы 
жоқ сыртқы кілті бар жазбаларды қосуға болмайды; 
• 
оқшауланғандық.Көппайдаланушылық  жүйелерде  деректерді 
өзгерту үдерісінде қақтығыстар болмауын қамтамасыз етеді. 
Осы  жүйеелерде  деректер  қоры  мен  кестелерді  бірнеше  пайдаланушы 
өзара 
бөледі. 
Осындай 
қолжетімділік 
жағдайында 
деректер  
келісушілігінің маңызы зор. Бір транзакция белгілі бір кестенің немесе 
кестелердің  жазбасына  қолжетімділікті  алған  кезде,  ол  аяқталғанша 
басқа транзакциялар осы жазбаларға қолжетімділікті ала алмайды; 

132 
 
•  ұзаққа  жарамдылығы.  Осы  қасиеті  транзакция  ойдағыдай 
аяқталған жағдайда оның нəтижелері жоғалмайтынын білдіреді.   
Қарастырылған  қасиеттердің  тиісті  ағылшын  атаулары  бар: 
atomicity,  consistency, 
I S O L A T I O N
,  durаbility,    сондықтан  алдында 
аталған  қасиеттерге  ие  транзакциялар  қысқаша    ACID-транзакциялар 
деп аталады. 
Көппайдаланушылық  жүйелерде  транзакцияларды  топтастыру 
технологиясы  да  қолданылады.    Ол  екі  қағидат  негізінде  іске 
асырылады: 
1) транзакция  олар  үшін  бұрын  басталған  транзакция  жабылмаған 
деректер қоры кестесінің жазбаларына қолжетімділікті ала алмайды; 
2) егер  деректер  қоры  кестелерінің  жазбаларына  екі  транзакция 
қатар жүгінген болса, олар ретпен орындалады.   
Топтастыру  қағидатын  іске  асыру  бұғаттау  механизмі  көмегімен 
орындалады.  Бұғаттау: 
1)  деректер қорлары деңгейінде; 
2)  жекелеген кестелер деңгейінде; 
3)  беттер деңгейінде; 
4)  жазба деңгейінде жүзеге асырылуы мүмкін. 
Бірінші  жəне  екінші  типтегі  бұғаттаулар  транзакцияны  өңдеу 
үдерісін едəуір баяулатуы мүмкін. Үшінші типтегі бұғаттау физикалық 
деңгейде  орындалады,  бет  ретінде  кестенің  деректері  жазылған  қатты 
дискінің  учаскелері  түсініледі.   Транзакцияларды өңдеуді  жылдамдату 
үшін  төртінші  типтегі  бұғаттау  жүргізіледі-  кестенің  жолдары 
деңгейінде. 
Қолжетімділікті  жеделдету  үшін  қатты  жəне  қатты  емес  бұғаттау 
қолданылуы мүмкін.  Қатты бұғаттау транзакция кестедегі деректерді 
өзгертуді  жүргізген  кезде  орындалады,  басқа  транзакцияларға 
өзгертілетін деректерге  қол жеткізуге тыйым салынады.   Қатты емес 
бұғаттаудеректерді  алып  шыққан  кезде  тиімді,  бұл  ретте  басқа 
транзакциялар  да  осы  деректеерді  ала  алады.    Тек    ешқандай  басқа 
транзакция  деректерді  бұғаттамағанда  ғана  транзакция  қатты 
бұғаттауды пайдалана алады.   
Өзара бұғаттау кезінде транзакциялардың  біреуі тоқтатылады жəне 
оны «кері шегіндіру» орындалады.   
Транзакцияларды  басқару  жүйелері  транзакциялардың  екі  негізгі 
типін 
қолдайды: 
таратылған 
жəне 
жергілікті. 
Таратылған 
транзакциялар  желінің  қашықтағы  деректер  қоры  фрагменттелген 
бірнеше серверінде  іске асырылады. 
Жергілікті  транзакциялар  желінің  немесе  жұмыс  станциясының  бір 
серверінде орындалады.   
Қазіргі ұйымдарда дəл осы таратылған транзакциялар кең таралуда. 
Оларды орындау үдерісін оңтайландыру үшін OLTP-жүйелер құрамына 
арнайы  қосалқы  жүйені      —  TPM  (Trаnsасtiоn  Prосеssing  Mоnitоr)