Оқулық Бірінші басылуы Өзбекстан Республикасы Халыққа білім беру министрлігі бекіткен

67
Теңіз ойпа
тт
арын-
дағы  құмдар мен  сор
таңдар
да пс
ам-
мофиттер т
араған
Аз
да
у
Прак
тик
алық 
жұмыст
ар 
баст
алм
аған
Сор
таңдар т
ақыр
лы және 
қа
лдық сор
таңдарға  
эв
олюция ж
олымен өте
ді, 
де
фляция күшейе
ді
Барх
анды құмдар а
лаңы ұлғая-
ды, сор
таңдар
дың б
еті тұзсыз-
данады, б
ер
тін к
еле өсімдік 
жамылғысы қа
лыңдайды
Алас
а т
ау
лар
да 
жус
ан а
лқа
пт
арын 
боз-қоңыр т
опы-
рақт
ар а
лып жа
тыр
Əлсіз
Келе- шек
те 
қозға
лыс 
күшейе
ді
Те
хног
енді үдерістер 
күшейісімен террик
ондар 
мен к
арьер
лер
дің с
аны 
көб
ейе
ді
Те
хног
енді ландшафт
ар 
мен бұзылған ж
ер а
лаңдары 
кеңейе
ді
Та
у етегінің про
лю-
виа
л жазықт
арын-
дағы боз-қоңыр т
о-
пырақт
ар
да сора
лы 
жус
ан а
лқа
пт
ары 
та 
р аған
Күшті
Белгілі  жо
лдар 
бойынша 
келе- шек
те 
күшейе
ді
Айт
ар
лықт
ай 
төмен
Келешек
те бұрғыла
у мен 
ав
то
мобиль қозға
лысының 
күшеюі де
фляция мен 
эрозияны к
ең көлемде 
ж
еделдете
ді
Ж
ер б
едерінің ойлы-
қыр
лылығы ар
тады, 
жайылымдар істен шығады
А
тыра
улар
дағы шөп-
те
сін т
опыра 
қт
ар
 да 
қамыст
ар, қа
л дық 
сор
таңдар
да түр
лі 
шөптер, т
ақыр
лар
да 
қара с
ек
се
уіл бар
Күшті
Азаюы мүмкін
Кей 
ж
ер
лер
де
Айт
ар
лықт
ай 
төмен
Əму
дария а
тыра
уында 
де
фляция, жайылымдар
дың 
бұзылуы, т
оғайлар
дың 
құрға
уы күшейе
ді
Құмды б
едер пішіндері пайда 
бо
лады, жайылымдар
дың 
өнімділігі төмендейді
Та
у етегі мен адыр- лар
да және а
лас
а 
та
улар
дағы боз 
топырақт
ар
да түр
лі 
шөпте
сінді да
ла 
алқа
пт
ары бар
Күшті
Кей ж
ерлер
де 
күшті
Тәр
тіпсіз 
қозға
лыс 
күшті
Жүзег
е 
асырылм
аған
Топырақтың де
фляция 
мен эрозияға б
ерілуі 
және жайылымдар
дың 
деградациясы  ша
пшаңдайды
Ж
ер б
едерінің ойлы-
қыр
лылығы ар
тады, 
жайылымдар
дың өнімділігі 
төмендейді
Алас
а және ор
таша 
биік
тік
тегі т
ау
лар
да 
түр
лі шөптер мен 
бидайықт
ар өс
еді
Күшті
Күшті
Тәр
тіпті
Айт
ар
лықт
ай 
төмен
Бей-б
ерек
ет м
ал бағу
, қия 
бетк
ейлер
ді жыр
ту
, ағашт
ар-
ды к
ес
у т
абиғи үдерістер
дің 
пайда бо
луын күшейте
ді
Топырақтың шайылуы, жар- лар эрозиясы, опырылу
, с
ел 
тасқындары күшейе
ді
Биік т
ау бөк
тер-
лерінде ашық қоңыр  т
опырақт
ар
да к
се-
рофиттер с
асыр
мен 
алм
асып о
тырады
Əлсіз
Табиғи үдерістер 
қозға
лысына адамның 
қарсы әрек
еті әлсіз
Табиға
т к
ешендері т
абиғи 
күйде дамиды

68
Өзбекстан табиғат кешендерінің өзгерісін болжау. Өзбекстанда қалып-
тасқан  табиғат  кешендерінің  дамуы  мен  түзілісінің  негізгі  заңдылықтарын, 
оларда  пайда  болатын  табиғи  географиялық  үдерістерді,  адам  қызметінің 
әсерімен  болатын  өзгерістерді  зерттеу  негізінде  болашақтағы  өзгерістердің 
негізгі  бағыттарын  болжауға  болады  (7-кесте).
Өзбекстанда  негізінен  жазықтықтар,  тау  етегі  және  тау  табиғат  кешендері 
тараған,  сондықтан  болжау  жұмыстары  екі  бағыт  бойынша  жүргізілуі  қажет.
Бүгінгі  таңда  біздің  елімізде  жазықтық  табиғат  кешендері  негізінен  мал 
шаруашылығы  және  суармалы  егіншілік  мақсаттарында  пайдаланылады. 
Пайдалы  қазбалар  табылған  жерлерде  тау-кен  өнеркәсібінде  пайдаланыла-
ды.  Жазықтық  табиғат  кешендері  адамның  шаруашылық  қызметіне  байла-
нысты  түрлі  дәрежеде  өзгерген.
Тау  етегі  және  тау  табиғат  кешендеріндегі  шаруашылық  қызметі  алу-
ан  түрлі  болып  келеді.  Тау  етегі  табиғат  кешендері  күшті  өзгеріске  ұшы-
раған,  адырлар  мен  аласа  таулардың  өзгерісі  аздау,  орта  және  биік  таулар-
дың  табиғат  кешендерінің  өзгерісі  әлсіз  болып  саналады.
Болжам,  географиялық  болжам,  географиялық  болжау,  географиялық  болжау 
мерзімдері,  географиялық  болжау  түрлері,  ғаламшарлық,  аймақтық  және  жергілік-
ті  географиялық  болжамдар.
1.  Географиялық болжау деп нені айтамыз?
2.  Географиялық болжамдар қандай мерзімдерге жасалады?
3.  Табиғат компоненттерінің қандай ерекшеліктері қоршаған ортаның ластануын азай-
туы мүмкін?
4.  Өзіңнің тұрғылықты мекеніңдегі табиғи орта қандай себепшарттардың әсерімен өз-
геріп бара жатқанын дәптеріңе жаз.
§ 16. ҚОРШАҒАН ОРТА МОНИТОРИНГІ ЖӘНЕ
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ-ЭКОЛОГИЯЛЫҚ САРАПТАМА НЕГІЗДЕРІ
ХХ  ғасырдың  екінші  жартысынан  бастап  ғылым  мен  техниканың  төң-
керісі  нәтижесінде  қоғамның  табиғатқа  әсері  күшейіп  бара  жатқаны 
ескеріліп,  арнаулы  бақылау  жүйесін  ұйымдастыру  қажеттілігі  туындады. 
Осынау  бақылаудың  нәтижесінде  жинақталған  мәліметтер  табиғи  ортада 
болып жатқан өзгерістерді бағалап, тиісті тұжырымдар жасауға мүмкіндік 
береді. Сондықтан да мониторинг жүйесін ұйымдастыру бойынша ұсыныс-
тар  ортаға  салынды.  Қоршаған  орта  жағдайының  мониторингі  мәселесі