Оқулық «Білім беруді дамытудың федералды институты»

 
XVIII  -  XIX  ғғ.  аралығында  өнерде  жаңа  стиль  –  классицизм  пайда 
болды.  Кітаптық  қаріп  те  өзгереді.  Гравюрлар  әсерінен  тік  және 
көлденең  сызықтар  арасындағы  контраст  күшейе  түседі,  керткен 
таңбалар  түзу  және  жұқа  бола  бастайды  (2.4  сурет).  Қаріптің  бұл  түрі 
жаңа  немесе  классицистикалық  антиква  атауымен  біздің  күндерімізге 
дейін жетті. Бұл топқа, кейінірек арнайы Times газеті үшін жобаланған 
қаріп  кіреді,  оның  компьютерлік  нұсқасы  Times  New  Roman,  қазіргі 
уақытта ең танымал гарнитура деп атауға болады. 
 
AБCDEFGHJKMOPQRSYZ 
aбcdefghjkmopqrsyz 
AБCDEFGHJKMOPQRSYZ 
aбcdefghj kmopqrsyz 
 
Сур. 2.4. Классицистикалық (жаңа) антиква 
 
XIX  ғасырдың  басында  негізгі  беттері  немесе  плакаттар  үшін  қаріптер 
суретпен  емес,  тек  өлшеммен  ғана  ерекшеленді.  Мұқабалар  мен  негізгі 
беттердің  композициясы  қатаң  симметрия  мен  қарапайымдылықпен 
сипатталды. Композиция терім жиектемелерімен толықтырылды. 
1820-1830-шы 
жылдары  аралығында  талғам  күрт  өзгерді, 
архитектурада эклектика басымдық алды. Қаріптерде қатаң классиканың 
конструктивті,  анық,  жақсы  оқылатын  қаріптердің  орнына  пішін  мен 
жазулардың  алуантүрлілігі  келді.  Қолданыстағы  жаңа  антикваның 
пропорцияларын  және  сәндік  безендіруін  өзгертуіне  қосымша,  қаріптің 
жаңа  түрі  -  кесек немесе мысырлық  пайда  болады. Қаріптің  бұл  түріне 
тік  және  көлденең  сызықтар  арасындағы  сәл  контраст  және  бірдей 
қалыңдықта,  кейде  сәл  дөңгелектелген  керткен  таңбалар  тән  (2.5a-
сурет). 
 
Сурет. 2.5. XIX ғасырдың екінші жартысындағы 
қаріптер: a - кесек (мысырлық); б - итальяндық 
 
33 

 
 
Кесек  қаріп  әртүрлі  жолдармен  әдеміленген  және  безендірілген.  Кесек 
қаріп  түрлілігі  болып  итальян  саналады  (Italian,  курсивтің-  Italic 
ағылшын  атауымен  шатастырмаңыз),  тік  және  көлденең  сызықтардың 
қалыңдығы  арасындағы  кішкентай  айырмашылық  пен  кейде 
дөңгелектенген, жалпағырақ керткен таңбалар тән (2.5, б). 
Әрине,  фигуралы  қаріптер  мәтіндерді  теру  үшін  арналмаған, 
тақырыпаттар мен  жарнамалық  хабарламалар  үшін және  жиі  әр  жол өз 
суретінің  қарпімен  жазылған.  XX  ғасырдың  басына  дейін  Батыс 
Еуропада  да,  орыс  мәдениетінде  де  сәндік  формалардың  мұндай  алуан 
түрлілігі  дамыды.  Сол  уақытқа  тән,  эклектизм,  яғни  еркін  алып 
пайдалану  және  әртүрлі  стиль  элементтерінің  ерікті  комбинациясы, 
қаріп сызбаларына да әсер етеді. Бұл кезде жарнама дәуірлей бастайды, 
19  ғасырдың  ортасы  қаріптеріне  де  өз  әсерін  тигізеді:  әртүрлі  суреттер 
мен  өлшемдердің  қаріптерімен,  тек  назар  аудару  үшін  ғана  басылған 
газет пен журнал жарнамасының ерекше стилі дамиды; үйдің қасбеттері 
бір-бірімен таласқан перделермен жасырылады. 
 
 
Сур.2.6. «Модерн» стилінің қарпі 
 
 
 
 
 
          34 
 
 

 
XIX ғасырдың соңында сәулет және бейнелеу өнерінде жаңа стиль - 
модерн  пайда  болады.  Бұл  стиль  қаріптерде  де  көрінеді,  олар  сәулет 
стилінің атымен аталады. Бұл қаріптер «ағылмалы», жайлы сызықтарды 
және 
жекелеген 
әріптердің 
ерекше 
жазбаларын 
қолданумен 
сипатталады.  Қаріптер  көбінесе  графикалық  ою-өрнектері  бар  бірегей 
композицияны  құраған.  Осы  стильдің  қаріптерінің  қазіргі  заманғы 
нұсқалары 2.6. суретте көрсетілген. 
Сол  кезде  (XIX  және  XX  ғасырлардың  аралығында)  қарама-қарсы 
үрдіс  пайда  болады:  классикалық  дәстүрлердің  қатаң  негізіне  оралу 
және  ескі  кітаптың  жоғалған  тұтастығы  мен  сұлулығын  жандандыру. 
Англияда,  Уильям  Моррис,  белгілі  суретші-безендіруші  және 
ортағасырлық  өнер  бойынша  көрнекті  маман,  1891  жылы  ол  баспахана 
құрған,  оған  ерте  итальян  кітаптар  үлгілері  бойынша  қаріптерді  және 
әшекейлерді  өзі  жасалған.  Оның  қаріптері  XV-XVI  ғасырлардағы 
гуманистік  қаріпке  жақын  болды  және  заманауи  терме  қаріптердің 
көпшілігінен  ерекше  иілгіштікпен  ерекшеленді.  Ресейде,  классикалық 
кітап нұсқаларына «Өнер әлемі» тобының суретшілері қайта айналды. 
 
Сурет. 2.7. Кесілген қаріптер 
(гротесктер): а - тура жазба; б – көлбеу 
 
 
 
 
 
35 
 

М. Добужинский, Е.Лансере, К.Сомов, Х.Нарбут сияқты суретшілермен 
безендірілген  мұқабалар  мен  негізгі  беттерінде  барокко  және  классизм 
дәуірінің кітаптық және қолжазбалық қаріптері еркін қолданылды. 
1920  жылдары  жаңа  сәулет  стилінің  -  конструктивизмнің  -  пайда 
болуымен,  жаңа  қаріптер  пайда  болады.  Осы  қаріптердегі  әріптер  өте 
қарапайым,  қалыңдатқыштар  және  керткен  таңбалар  жоғалып  кетті. 
Қисық 
сызықты 
элементтер 
мүмкіндігінше 
төртбұрыштыққы 
айналдырылған. Конструктивисттер курсивті сызбалардан аулақ болды, 
олардың композициялары көбінесе  өздігінен  динамикалық, диагональді 
немесе  тігінен  салынған,  бірақ  әріптердің  өзі  статикалық  болды. 
Қаріптің  бұл  түрі  кесілген  немесе  гротеск  деп  аталды.  Кейінірек 
гротесктерде түрлі алуандылық пайда болды, дөңгелектелген элементтер 
мен  тіпті  дөңгелектелген  элементтерінде  анық  шеңбер  формасы  бар, 
қаріптер  пайда  болды  (сурет  2.7,  а).  Гротеск  курсивті  сызбалардың 
жоқтығымен  ерекшеленеді,  олар  үшін  әдетте  көлбеу  сызықтар  деп 
аталатынды қолданады (2.7-сурет, б). 
1930  және  1950  жылдары  еуропалық  (әрі  кейінгі  әлемдік)  өнерде 
жаңа стиль - арт деко пайда болды. Ол қаріп өнеріне елеулі әсер етпеді, 
бірақ  сол  дәуірге  тән  қаріптеріне  арналған  стилизациялар,  оның  ішінде 
компьютерлік  гарнитуралар  арасында  кездеседі  (2.8-сурет).  Кеңес 
өнерінде, 1930-шы жылдардан бастап, «антиква» типті қаріптерге белгілі 
бір оралу байқалады. Сол уақытта қолданылатын жинақтар саны ГОСТ-
пен  шектеледі.  1950  жылдардың  аяғында  -  1960  жылдардың  басында 
кеңестік  өнерде  суретшінің  жеке  басын  көрсететін  еркін  нысандарды 
іздеу басталады. 
 
 
 
                  
              Сур. 2.8 «арт деко» стилінің қаріптері 
 
 
 
36