Сурет. 2.9. Дәстүрлі емес сызбалардың қазіргі қаріптері
Суретшілер
жылдам,
оңай
жұмыс
жасайтын,
тіпті
кейбір
немқұрайдылықтан қорықпай, өмірлік сезімін жеткізуге тырысады.
1960 жылдардан бастап танымал қаріптердің жаңа нұсқаларымен
қатар ерекше сызбалардың қаріптері жасалды. Жарықтандырғыш
тақталардың пайда болуы, сондай-ақ алғашқы мониторлар мен баспа
құрылғыларының төмен ажыратымдылығы, модульдерге негізделген
қаріптерді ойлап табу немесе стандартты элементтерді пайдалануды
талап етті. Шығару құрылғыларының қарқынды дамуы мұндай
қаріптерді жасаудың техникалық қажеттілігін жойды, бірақ олардың
эстетикалық қасиеттерге ие екендігі анықталып, және қазіргі қаріптердің
стиліне белсенді әсер еткені анықталды (2.9-сурет).
Әріпің құрылымы мен конструкциясы. Әдетте, қаріп екі түрлі
белгілерге бөлінеді: бас әріптер мен кіші әріптер. Олардың пайда болуы
әртүрлі, сондықтан архитектурасы да әртүрлі. Бас әріптер грек және
римдік монументалды жазбасынан пайда болған. Оларда түзу, тік және
көлденең сызықтар бар, олар теңдестіруге және симметрияға бейім. Кіші
әріптер динамикалырақ, оларда шығыңқы элементтер көп кездеседі.
Кертікердің және тамшылардың болуы белгілердің конструкциясы
сияқты шығу тегі бірдей болып табылады. Бас әріптер үшін
монументальды жазуларға тән, керткен таңбалар тән, кіші әріптер үшін
37
– қауырсынмен жазу техникасынан алынған, тамшылар тән (III
форзацты қараңыз).
Қаріптің ішіндегі пропорциялар. Оқылған мәтінге қарап, адам
белгілі бір ритмикалық құрылымды көруге үйренген. Бұл құрылым
бұзылмас үшін және оқырмандардың көзі шаршамас үшін, қаріптің
барлық таңбалары белгілі бір пропорцияларды және таңбалардың
ішіндегі ақ пен қараның қатынасын сақтау керек.
Түрлі, тең және біркелкі болып таңбалардың ені бойынша
қатынасымен ерекшеленетін қаріптердің үш түрі бар.
Түрлі ендік қаріпте, бір-біріне қатысты таңбалардың еніндегі
айырмашылығы, көп мөлшерде көрінеді. Бұл айырмашылық тарихи
түрде қаріпті дамыту және жақсарту процесінде қалыптасты, ол жақсы
оқылуды қамтамасыз етеді, мұндай қаріптер ең үйлесімді болып
қабылданады.
Тең ендік қаріптерде таңбалар, әрине, ені бойынша бірдей емес, бірақ
оптикалық түрде бірдей көрінеді. Мұндай қаріп көбірек қатаңдыққа, әрі
статикалыққа ие.
Біркелкі ендік қаріпте барлық таңбалар ендері бірдей кегельдік
алаңдарда орналасады. Қаріптердің осы түрін жасау қажеттіліктен:
тұтқалық баспа машинасының пайда болуымен, туындады. Сол кездегі
ең танымал қаріп- кесек қаріп болатын, сол қаріптің негізінде баспа
машинасы үшін стандартты қаріп жасалды.
Қазіргі заманның стилизациясы 2.10 суретте көрсетілген.
Гарнитуралар және жазылулар.
Гарнитура -
бірыңғай көркемдік
идеямен біріктірілген қаріп жазылуларының жиынтығы.
AБCDEFJKMNOPQRSVXEZ
aбcdefghjklmnopqrst
AБCDEFJKMNOPQRSVXEZ
aбcdefghjklmnopqrst
Сур. 2.10. Courier гарнитурасы — біркелкі ендік қаріптің қазіргі нұсқасы
3 8
Myriad Light
Myriad Light Italic
M y r i a d N o r m a l
My r i a d It a l i c
M y r i a d S e m i б o l d
My r i a d S e m i
бold
I t a l i c
Myriad Condensed
Myriad Condensed Italic
Сур. 2.11. Бір қаріптің жазылулар жиынтығы
Гарнитурада әдетте аты бар, мысалы Arial немесе Verdana.
Жазылулар бір-бірінен белгілі нышандар бойынша ерекшеленеді:
түзу немесе көлбеу (гротесктер үшін) немесе курсивтік (антиквалық
қаріптер үшін), сондай-ақ таңбаның қанықтылығы мен еніне
байланысты. Бір қаріп үшін жазылулардың толық жиынтығы болуы
мүмкін: қалыпты, қалың, жартылай қалың, өте қалың, ашық, өте ашық,
жіңішке. Осы жазылулардың әрқайсысы үшін сонымен қатар көлбеу
(курсивтік) нұсқа да болуы мүмкін. Жазылулардың толық жиынтығы
толық жиынтығы барлық гарнитураларда бола бермейді, әдетте,
қалыпты, көлбеу (курсивтік) және жартылай қалың (сурет 2.11) болады.
Кейбір қаріптерде тек бір жазылу болады.
Курсивтік таңбалар, әдетте, түзлерден біршама жіңішкерек және
ашығырақ болады. Бұл дәстүр тағы да қауырсынмен жазу техникасына
байланысты.
Қаріптің қанықтылығы. Негізгі қаріптің қалыңдығының әріптің
биіктігіне қатынасы қаріптің қанықтылығы деп аталады. Негізгі
қаріптің қалыңдығы өте ашықтан өте қалыңға дейін анағұрлым
шамасында өзгеруі мүмкін. Қалыпты қанықтыру жазылуында негізгі
қаріптің қалыңдығы кіші әріптің биіктігінің шамамен 1/7 құрайды. Өте
39
ашық және өте қалың жазуларды үлкен кегльде қолданған дұрыс,
әйтпесе ашық жазылуларда әріптер көрінбейді, ал қалыңдарда –
әріпаралық бос орындар.
Таңбалардың ені және пропорциясы. Бір гарнитура шегінде
таңбалардың ені (бір-біріне қатысты) әдетте өзгеріссіз қалады, бірақ
пропорциялар бірталай өзгеше болуы мүмкін (көбіне антикваға
қарағанда гротеск пен кесек қаріптерде).
Қаріптің пропорциялары – қаріп таңбаларының ені мен биіктігінің
қатынасы. Сәйкесінше, пропорцияларға байланысты қаріптің жазылуы
жіңішке, қалыпты және жалпақ болуы мүмкін.
Қаріптің кереғарлығы. Негізгі (тік) және қосалқы (көлденең)
қаріптердің қалыңдығының арақатынасы қаріптің кереғарлығы деп
аталады. Үлкен контраст үлкен кегльдерде әріптерді өте әсем етеді,
бірақ кішкентайларда нашар оқылады. 1: 2 мен 1: 3 арасындағы қаріптің
кереғарлығы ең жақсы оқылады.
Керткен таңбалардың бар болуы. Негізгі қаріптердің ұштарындағы
ұлғаятын сызбалар керткен таңбалар деп аталады. Олар сәндік элемент
ғана емес, сонымен қатар бір әріпті басқадан көзбен ажыратуға
көмектеседі. Көптеген түрдегі керткен таңбалардың ішінен ең танымалы
- дөңгелектелгендер деп саналады, олар негізгі қаріппен жатық қисық
сызықпен (дөңгелек) біріктіріледі.
Сондай-ақ, дөңгелектенулері жоқ керткен таңбалар бар. Олар негізгі
қаріппен бұрыш жасап қосылады. Мұндай керткен таңбаларда, әдетте,
кесектің немесе сынаның пішіні болады. Кесек керткен таңбаларда
тіктөртбұрыштың пішіні бар және әріп қаріптерімен тең қалыңдығы бар.
Шашты керткен таңбалар - өте жұқа, әріптің негізгі қаріпімен байланыс
нүктесінде дөңгелектенулері жоқ.
Орыс және ағылшын әдебиетінде қабылданған қаріптердің
жіктелуі. Таңдау және пайдалану ыңғайлылығы үшін қаріптерді жіктеу
қолданылады. Қаріптердің бірыңғай, жалпыға ортақ жіктелуі әлі де жоқ.
Қолдану тұрғысынан қаріптерді екі негізгі топқа бөлуге болады:
мәтінді теру үшін арналған және мақсаты оқырманның назарын аудару
үшін мәтінді елеулі етуге арналған. Сонымен қаріптің екі үлкен тобы
болады: мәтіндік және акциденттік.
Мәтіндік қаріптің негізгі мақсаты – оқырманды мәтіннің
мағынасынан алыстатпауы. Мәтін, жеке элементтерге назар аудартпай,
жақсы оқылып шығуы қажет. Сондықтан, қаріптің сызбасы
мүмкіндігінше бейтарап және таныс болуы керек. Сонымен қатар,
мұндай қаріптерді жобалау, дизайнер үшін ерекше қиындық тудырады,
себебі мәтіндік қаріптердегі әр әріп түріне және ішкі және әріпараралық
бос орынның пішіні мен өлшеміне ең қатаң талаптар қойылады.
Акциденттік қаріптердің негізгі міндеті - оқырманның назарын
аудару. Бұған қол жеткізу үшін әріптердің үйреншікті пішіндерінен бас
тарту керек. Егер оқырман ерекше форманы көретін болса, ол мәтіннің
мазмұнына емес, ол назарын бөлек сол пішінге тоқтатады. Мұндай
40
Достарыңызбен бөлісу: | 
