Оқулық «Білім беруді дамытудың федералды институты»

9 
 
 
Табиғи  тілдің  әрбір  таңбасы  бір  байтпен  (8  бит)  кодталады. 
Сондықтан  кез  келген  объектінің,  процестің  немесе  құбылыстың 
сипаттамасымен  байланысты  ақпараттың  жалпы  көлемін  есептеу 
оңай.  Бұл  ақпараттың  санын  өлшеу  үшін  әліпбилік  тәсіл  деп 
аталады.
 
Ақпараттың  құндылығын  (прагматикалық  жеткіліктілігін) 
ескеретін  тағы  бір  сандық  тәсіл  -  кибернетика.  Алғаш  рет  К. 
Шеннонның  [34]  және  Н.  Винердің  шығармаларында  ұсынылған 
[8]. 
Ақпаратты  компьютерлерде  сақтау  магниттік  дискілерде, 
лазерлік  дискілерде  (CD  және  DVD),  ұшпа  емес  жадтың  (флэш 
жады  және  т.б.)  арнайы  құрылғылары  арқылы  жүзеге  асырылады. 
Бұл  әдістер  үнемі  жетілдірілуде,  жаңа  медиа  ойлап  шағарылуда. 
Ақпаратты  өңдеу  (көшіру,  трансформациялау,  беру,  сыртқы 
медиада  жазу)  компьютерлік  процессормен  жүзеге  асырылады. 
Компьютердің көмегімен арнайы компьютерлік бағдарламалар мен 
кіріс  құрылғылары  қызмет  ететін  жаңа  ақпаратты  жасауға  және 
сақтауға болады. 
Қазіргі  кездегі  ақпараттың  ерекше  түрі  интернетте  ұсынылған 
деректер  ретінде  қарастырылуы  мүмкін.  Мұнда  үлкен  көлемдегі 
таратылған  ақпаратты  және  түрлі  ақпаратпен  жұмыс  істеудің 
арнайы  тәсілдерін  сақтау,  өңдеу,  іздеу  және  таратудың  арнайы 
әдістері  пайдаланылады.  Бағдарламалық  қамтамасыз  ету  үнемі 
жақсарып, барлық түрдегі деректермен ұжымдық жұмыс жасайды. 
Кез  келген  объект  сияқты  ақпарат  да  түрлі  қасиеттерге  ие. 
Табиғат  пен  қоғамның  басқа  нысандарынан  алынған  ақпараттың 
ерекшелігі  -  дуализм:  ақпараттың  қасиеттері  оның  мазмұнын 
құрайтын  түпнұсқа  деректердің  қасиеттері  мен  осы  ақпаратты 
түзететін әдістердің қасиеттеріне әсер етеді.
 
Информатика  тұрғысынан  мынадай  жалпы  сапалық  қасиеттер 
маңызды  болып  табылады:  объективтіліктің,  сенімділіктің, 
толықтығының,  дәлдігінің,  өзектілігінің,  пайдалы  қасиеттерінің 
(уақтылығын),  уақтылығы,  анықтығы,  қол  жетімділігі,  қысқаруы 
және т.б.
 
Ақпараттың  объективтілігі.  Объективті  —  адамның  сана-
сезімінен  тыс  және  тәуелсіз.  Егер  ақпарат  оны  бекіту  әдістеріне, 
біреудің  пікіріне,  шешіміне  байланысты  болмаса,  ақпарат 
объективті.  Мысалы,  «Далада  жылы»  деген  хабарлама  субъективті 
ақпаратқа  ие  болады  және  «далада  22  °  C»  деген  хабар  өлшеу 
құралының  қателігіне  байланысты  объективті,  бірақ  дәл  болып 

 
10 
табылады. 
Нысаналы  ақпаратты  қызмет  көрсететін  сенсорлар,  өлшеу 
құралдары  арқылы  алуға  болады.  Адамның  ақыл-ойындағы  ой-
пікірінің  пікірді  пайымдауына,  тәжірибені  белгілі  бір  тақырыпты 
білуіне байланысты бұрмалануы мүмкін (көп немесе аз дәрежеде).
 
Ақпараттың  нақтылығы.  Егер  ақпарат  шынайы  жағдайды 
көрсетсе,  онда  ақпарат  нақты.  Объективті  ақпарат  әрдайым  нақты, 
бірақ  нақты  ақпарат  объективті  де,  субъективті  де  болуы  мүмкін. 
Нақты  ақпарат  дұрыс  шешім  қабылдауға  көмектеседі.  Сенімсіз 
ақпарат мына себептердің ықпалынан болуы мүмкін:
 
■ 
субъективті  қасиетін  қасақана  бұрмалау  (дұрыс  емес  ақпарат) 
немесе болжанбаған бұрмалау;
 
■ 
кедергіге  байланысты  бұрмалау  («бүлінген  телефон»)  және  оны 
бекітудің жеткіліксіз дәлдігі.
 
Ақпараттың  толықтығы.  Түсіну  және  шешім  қабылдау  үшін 
жеткілікті  болса,  ақпаратты  толық  деп  айтуға  болады.  Толық  емес 
ақпарат  қате  шешімге  немесе  қате  қорытындыға  әкелуі  мүмкін.
 
Ақпараттың  дәлдігі.  Ақпараттың  дәлдігі  объектінің  нақты 
жағдайына, процесіне, құбылысқа және т.б. жақын болу деңгейімен 
анықталады.   
 
 
 
 
 
Ақпараттың  өзектілігі.  Ақпараттың  өзектілігі  -  қазіргі 
уақыттың  маңыздылығы,  қазіргі  уақыт  қажеттілігі.  Тек  уақытылы 
алынған ақпарат пайдалы болуы мүмкін. 
 
 
 
Ақпараттың    пайдалылығы  (құндылығы).  Ақпараттың 
пайдалылығы  оның  нақты  тұтынушыларының  қажеттіліктеріне 
байланысты  бағалануы  мүмкін  және  оның  көмегі  арқылы  шешілуі 
мүмкін тапсырмалар үшін бағаланады.
 
Ең  құнды  ақпарат  пайдалы.  Объективті  емес  және  дұрыс  емес 
ақпарат (мысалы, көркем әдебиет) адам үшін өте маңызды екендігін 
ескеру  қажет.  Әлеуметтік  (қоғамдық)  ақпараттардың  қосымша 
қасиеттері бар: 
■ 
семантикалық  немесе  семантикалық  сипатқа  ие,  яғни  түсінікті, 
өйткені  ол  қоршаған  ортадағы  объектілердің,  процестер  мен 
құбылыстың 
ең 
маңызды 
ерекшеліктері 
тұрғысынан 
жалпыланады;
 
■ 
лингвистикалық  сипаты  бар  ақпарат  (эстетикалық  ақпараттың 
кейбір  түрлері),    мысалы  бейнелеу  өнері.  Бұл  мазмұн  әртүрлі 
табиғи  (ауызша)  тілдерде,  математикалық  формулалар  түрінде 
жазылған және т.б. болуы мүмкін. 
Уақыт  өте  келе  ақпарат  көлемі  артып,  мәлімет  жинақталады, 

11 
 
 
жүйеленген  ақпарат    бағаланып,  қорытындыланып  отырады.  Бұл 
қасиет  ақпараттың  өсуі  мен  кумуляцияланған  деп  аталады 
(кумуляция —лат. cumulatio — ұлғаю, жиналу).
 
Ақпараттың  ескіруі  уақыттың  құндылығын  азайту  болып 
табылады.  Ақпарат  өздігінен  ескірмейді,  бірақ  бұрынғы  ақпаратты 
толық  немесе  ішінара  түсіндіретін,  толықтыратын  немесе 
қабылдамайтын  жаңа  ақпараттың  пайда  болуымен  өзгереді. 
Ғылыми-техникалық  ақпараттар  жылдам,  эстетикалық  ақпарлар 
(өнер туындылары) баяуырақ болуы мүмкін. 
Логикалылығы,  ықшамдылығы,  ыңғайлы  формасы  ақпараттың 
түсінуіне және игеруге ықпал етеді.
 
Ақпарат аналогтық, дискретті болуы мүмкін.
 
Аналогтық  ақпарат  оның  параметрлерінің  біркелкі  өзгеруімен 
сипатталады.  Таза  дыбыс,  мысалы  әртүрлі  дыбыс  деңгейінде  және 
түрлі  биіктікте  (жиілікте)  болуы  мүмкін.  Жарықтандыру  деңгейі 
(люкспен өлшенген) аналогтық мән болып табылады. Ең қарапайым 
синусоидты  аналогтық  сигналдардың  негізгі  параметрлері,  атап 
айтқанда  амплитудасы,  фазалық  жиілік,  үздіксіз  және  біртіндеп 
өзгеруі мүмкін. Біз мұны мектептегі физика курстарынан білеміз. 
Дискретті ақпарат белгілі бір параметрлерді ұсынудың белгілі 
бір  деңгейлеріне  негізделген.  Айталық,  сіздің  бөлмеңіздегі  жарық 
қосқышыңыз  қосулы  немесе  өшірулі  болуы  мүмкін.  Егер  жарық 
туралы  жай  ғана  факт  ретінде  айтатын  болсақ,  ол  болуы  немесе 
болмауы  мүмкін,  яғни  ол  тек  екі  деңгеймен  сипатталады.  Егер 
осындай  деңгейлердің  көпшілігі  болса,  мысалы  ондаған  немесе 
онымен  салынған  сөмкеде  ақпараттың  сандық  көрінісі  туралы 
сөйлесуге болады. 
Аналогтық ақпарат сандық ақпаратқа оңай түрлендірілуі мүмкін. 
Ол  үшін  аналогты  сигналды  бірқатар  дискреттік  мәндер  арқылы 
орнату  жеткілікті  (яғни,  кем  дегенде,  шағын  уақыт  аралығы  үшін 
тұрақты).  Бұл  аналогтық-сандық  түрлендіргіштер  деп  аталады  - 
АСТ.  Олардың  негізгі  көрсеткіштері  -  бит  тереңдігі  (кванттау 
деңгейінің саны) және қайта құру жылдамдығы. 
Кері  түрлендіру  (аналогтық  сигналдарды  сандық  сигналдарға) 
сандық-аналогтық  түрлендіргіштер  -  САТ  арқылы  қамтамасыз 
етіледі.  АСТ  және  САТ  қазіргі  уақытта  миниатюрды  интегралды 
схемалар  түрінде  қол  жетімді.  Олар  сіздің  ДК  дыбыстық 
карталарыңызда қолданылады.