Оқулық Бастапқы кәсіби білім беру бағдарламаларын жүзеге асыратын білім беру мекемелерінің оқыту

28 
 
 
 
1.6-сурет. ЖӘНЕ релейлі сұлбасының нұсқасы (а) және оның жұмы- 
сының диаграммасы (б) 
 
 
Берілген сұлбаны алгебралық формада келесі өрнекпен сипаттауға 
болады 
Z=XvY. 
Логикалық көбейту (конъюнкция)  аналитикалық түрде «&» таңбасымен 
белгіленеді.  ЖӘНЕ  элементі  —  бұл  оның  барлық  кірісіндегі  мəндер 
бірліктер болған кезде ғана шығысы 1-ге тең болатын сəйкес келу сұлбасы 
(1.3-кесте). Кейде конъюнкцияның екікірісті сұлбасын сигналды бір кірісте 
логикалық бірлік бар кезде ғана өткізетін шұра (клапан) деп атайды. 
ЖӘНЕ  функциясын,  мысалы,  бірнеше  релелердің  тізбектей  жалғанған 
тұйықталған контактілері жүзеге асырады (1.6-сурет). 
к1 жəне к2 контактілерінің тізбегі жалғыз жағдайда тұйықталған болады 
– Р1 жəне Р2 релелері қосылу уақыты бойынша сəйкес келгенде. Z тізбе- 
гінде X жəне Y сигналдары сəйкес келген кезде ғана сигнал пайда болады. 
Сұлба алгебралық формада келесі өрнекпен сипатталады 
Z= X&Y. 
Базалық логикалық элементтердің үйлесуі күрделі комбинациялық (кері 
байланыссыз)  сұлбаларды  жасауға  мүмкіндік  береді:  НЕМЕСЕ  —  ЕМЕС 
(дизъюнкцияны  терістеу)  (1.4-кесте),  ЖӘНЕ  —  ЕМЕС  (конъюнкцияны 
терістеу)  (1.5-кесте),  дешифраторлар  (1.6-кесте)  жəне  кіріс  пен  шығыстың 
əртүрлі санымен басқа да сұлбалары. 
1.4 
-кесте. НЕМЕСЕ-ЕМЕС
 
сұлбасының ақиқат 
кестесі 
1.5 
-кесте. ЖӘНЕ-ЕМЕС
 
сұлбасының ақиқат 
кестесі 
  
 
Кіріс 1 
Кіріс 2 
Кіріс 3 
0 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
1 
1 
0 
 
Кіріс 1 
Кіріс 2 
Кіріс 3 
0 
0 
1 
0 
1 
1 
1 
0 
1 
1 
1 
0 
 

29 
 
1.6 
-кесте. Екікірісті дешифратордың ақиқат кестесі
 
 
Кіріс 1 
Кіріс 2 
Шығыс 1 
Шығыс 2  Шығыс 3  Шығыс 4 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
1 
0 
1 
1 
0 
0 
0 
1 
Дешифратор  кіріс көпразрядты кодты оған сəйкес келетін бірразрядты 
шығыс  сигналға  түрлендіретін  логикалық  сұлба  түрінде  болады.  Мысалы, 
егер N кірісі бар дешифраторға N-разрядты код берсе, онда шығысында 2
N
 
комбинациялы бірразрядты сигналдарды аламыз. 
ЭЕМ-да  дешифратор  мекен-жай  кодын  есте  сақтау  құрылғысындағы 
сəйкес ұяшықты таңдау сигналына түрлендіру үшін қолданылады. 
Шығыс сигнал тек кірістегі айнымалылар жиынтығына ғана емес оның 
ішкі  элементтерінің  жағдайына  да  тəуелді  жады  бар  сұлбалар  (кері 
байланысы бар сұлбалар) күрделірек болып табылады. 
ЭЕМ-да  екі  тұрақты  жағдайды  қамтамасыз  етіп,  ақпараттарды  (бір  
екілік  санды)  (1.7-сурет)  ұзақ  уақыт  сақтай  алатын,  яғни  шығыста 
потенциалды сигналды  қалыптастыра алатын  триггер  деген атауға ие кері 
байланысы бар логикалық сұлбалар кеңінен қолданылады. 
Диаграммадан  көріп  тұрғанымыздай  триггердің  бір  тұрақты  жағдайдан 
басқасына өтуі уақытта  үлестірілген R немес S импульсты сигналдарының 
əсерінен болады (1.7-кесте). 
Кірісі  бойынша  бит  жазылған  соң  S  триггер  қорек  бар  кезде  осы 
ақпаратты  сақтап,  R  сигналы  пайда  болғанға  дейін  статикалық  жағдайда 
болады.  Осылайша,  кіріс  сигналдарды  шешкен  соң  триггер  жазылған 
ақпарат  битін  сақтау  режиміне  (шығысында  потенциалды  сигнал  пайда 
болады)  көшеді.  Мұндай  триггер  асинхронды  деп  аталады,  себебі  оның 
шығыстары өз жағдайларын кіріс сигнал пайда болған сəтте өзгертеді. 
RS-триггер ЭЕМ-ның əртүрлі басқару блоктарында жиі пайдаланылады. 
Оның  негізінде  күрделірек  жұмыс  логикасына  ие  триггерлер  қатары 
алынған:  синхронды  (тактіленетін)  RS-триггерлер,  есептік  кіріске  ие 
триггерлер  (Т-триггерлер),  бір  тактіге  сигналды  кідіртетін  триггерлер  (D- 
триггерлер) жəне т.б. (1.8-суретте). 
Ақпаратты  сақтау  мен  түрлендіруді  қамтамасыз  ету  үшін  бірнеше 
біртипті триггерлерден тұратын логикалық сұлбалар қолданылады. 
Триггерлер  п-разрядты  регистрлі  сұлбаларды  (жылжу  регистрлері, 
санағыштар,  сумматорлар  жəне  т.б.)  жəне  статикалық  жады  ұяшықтарын 
құрастыруда кеңінен қолданылады. 

30 
 
 
 
1.7 
-сурет. Асинхронды RS-триггердің сұлбасы (а) және он- 
ың жұмысының уақыттық диаграммасы (б):
 
Z — тура шығыс; Z — инверсті шығыс 
 
1.7 
-кесте. RS-триггер өтулерінің кестесі
 
 
R кірісі 
S кірісі 
Z жағдайы 
Режім 
0 
0 
0 
Сақтау 
0 
1 
1 
Жазу 
0 
0 
1 
Сақтау 
1 
0 
0 
Жазу 
Регистрге  ақпарат  параллельді  (бірден  барлық  разрядтармен)  немесе 
тізбектей  енгізіліп  оқыла  алынады.  Регистрлер  ақпарат  блогындағы 
разрядтар  санына  сəйкес  келетін  санға  ие  болатын  триггерлердің  жəне 
мəліметтерді түрлендіруді орындау кезінде олардың жұмысын қамтамасыз 
ететін  қосалқы  сұлбалардың  қосындысы  түрінде  болады.  Бұл 
түрлендірулер,  негізінен,  екілік  кодтың  белгілі  бір  разрядтар  санына  оңға 
немесе  солға  жылжуына,  тізбектей  кодты  параллельдіге  жəне  керісінше 
түрлендіруге негізделеді. 
1.9-суретте  синхронды  RS-триггердегі  п-разрядты  регистрдің  сұлбасы 
келтірілген. 
Кодты  орнатпас  бұрын  алдын-ала  регистрге  барлық  R  разрядтардың 
кірістеріне  триггерлерді  нөлге  келтіру  үшін  «Тастау»  сигналы  беріледі. 
х
1
,..., x
і
,...,х
п
 кірістері бойынша ақпарат регистрдің сəйкес разрядтарында тек 
«Жазу»  синхрондаушы  импульстің  əсері  кезінде  параллельді  сақталып 
отырады  жəне  триггерлерді  ауысытырып  қосқанда  z
1
,...,  z
і
,...,  z
п
  шығыс- 
тарына беріледі. 
ЭЕМ-да  импульстерді  санау  үшін,  жылжыту,  адрестерді  қалыптастыру 
үшін  əртүрлі  суммалайтын,  азайтатын,  реверсивті  жəне  циклдық  сана- 
ғыштар қолданылады.