Оқулық Бастапқы кәсіби білім беру бағдарламаларын жүзеге асыратын білім беру мекемелерінің оқыту

56 
 
 
    2.3.   
ЭЕМ ҚҰРАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ 
 
МЕН ПРИНЦИПТЕРІ 
 
 
ЭЕМ-нің  қолданылуымен  адамдардың  жұмыс  өрісінің тұрақты  ұлғаюы 
олардың  бағдарламалы  жəне  аппаратты  құралдарының  үздіксіз  өркендеуі 
мен  жетілуін  талап  етеді.  Әр  кезең  жəне  ЭЕМ-нің  бөлек  үлгілері  өзіндік 
өмір сүру уақытына ие – былай айтқанда өмірлік циклге ие. 
ЭЕМ-нің  өмірлік  циклі  басқа  да  кез-келген  өнеркəсіптік  құрал  сияқты 
кезеңдер қатарынан өтеді: 
  ғылыми барлау – іргелі, қолданбалы ғылыми зерттеулерді жүргізу жəне 
жобалы  жұмыс  басының  пайдалылығын  бағалау  үшін  техника- 
экономикалық дəлелдемелерді өңдеу; 
  техникалық  құжаттарды  жобалау  мен  жаңа  техникалық  құралдардың 
жаңа  тəжірибелі  үлгісін  құрау  жөнінде  тəжірибелі-конструкторлық 
жұмыстарды жүргізу (ТКЖ); 
  ЭЕМ-нің тəжірибелі партиясын шығару мен өндірісті дайындау; 
  Жаңа құрылғылардың сериялық (жаппай) шығарылуы; 
  модернизация (былай айтқанда ЭЕМ-нің апгрейді); 
  берілген құрылғы түрін өндіруді тоқтату мен оның утилизациясы. 
Ең  жауапкершілігі  көп  кезең  –  ОКР-ді  жүргізу.  Одан  негізінен  өмірлік 
циклдің  уақыты  жəне  ЭЕМ-нің аппаратты  бөлігінің моральді  қартаюының 
мерзімі байланысты. 
ОКР  жүргізу  үшін  негізін  қалаушы  құжат  техникалық  тапсырма  (ТТ) 
болып  табылады,  ол:  негізгі  белгілеу;  техникалық,  техника-экономикалық, 
өндірістік  жəне  өңделіп  жатқан  ЭЕМ-ге  арнайы  шарттарды  орнатады.  ТТ 
өңдеу  кезеңінің  мерзімін  анықтайды;  олардың  қаржыландырылуын; 
техникалық  құжаттардың  құрамын;  сынаудың  ретін  жəне  тəжірибелі 
үлгілердің  қабылдауын,  өндірістік  эксплуатацияға  құрылғыны  енгізу  жəне 
т.б. 
Техникалық  тапсырмада  міндетті  түрде  функционалды  сипаттамаларға 
(тез  əрекеттілік,  разрядтылық,  командалар  жүйесі,  оперативті  жадының 
көлемі  жəне  т.б.),  электрмагнитті  үйлесімділікке,  электр  қуат  беруге, 
электрлік  қаттылыққа,  изоляцияға  қарама-қайшылыққа,  қауіпсіздікке, 
эксплуатация  ыңғайлылығын  қамтамасыз  етуге,  сыртқы  əсер  ететін 
факторларға  тұрақтылыққа,  конструкцияға,  құрамдас  элементтерді 
қолдануға, таңбалау мен қаптамалауға, транспорттау мен сақтауға, патентті 
тазалыққа шарттар көрсетіледі. 

57 
 
ОКР  процессінде  конструктрлі,  эксплуатациялы  жəне  технологиялық 
құжаттардың  толық  жинақтамасы  құралады,  тапсырыс  берушіге  техноло- 
гиялық  жаттығуларды  ауа-райылық  жəне  механикалық  шарттарға  сəйкес 
өткен  жəне  осы  құжаттарға  сай  жасалған  ЭЕМ-нің  тəжірибелі  үлгілері 
ұсынылады. 
ЭЕМ-ді қабылдау тексеру мен  құжаттардың конструкторлы, эксплуата- 
циялы  бағалауына  сəйкес  жəне  ТТ  тəжірибелі  үлгілерінің  шарттарына  сай 
жүргізіледі. 
ОКР қабылдай сынақтарымен іс-жүзінде бітеді, ал конструкторлы жəне 
технологиялық  құжаттардың  жиынтықтары  тапсырыс  берушінің  шешімі 
бойынша өндіру зауытына шығарылу үшін жіберіледі. 
Шығарылатын  ЭЕМ-нің  санына  байланысты  ажыратылатын  өндірістің 
үш үлгісі бар: жеке-дара, сериялық жəне жаппай. Мысалға, функционалды 
жəне  конструктивті  қиын  ЭЕМ-дер,  супер  ЭЕМ-дер  жеке-дара  өндірісте 
шығарылуы мүмкін; жеке ЭЕМ-дер жəне периферилленген құралдар серия- 
лық немесе жаппай өндірістікте шығарылады. 
ЭЕМ-ді  жобалау  функционалды,  сызбалы  техникалық,  құрылымдық 
жəне  конструкторлы  компоненттердің  барлық  жүйесін  алуда  көзделеді, 
оның  өндірісте  жəне  ТТ-да  функционалданған  тапсырмалармен  мінезде- 
мелер жəне параметрлермен тираждауын қамтамасыз етеді. 
ЭЕМ-нің  сызбалы  техникалық  жобалануы  үлкен  сыйымдылықпен  мі- 
незделеді, сондықтан берілген процесстің автоматтандырылуының машин- 
ді тəсілі қолданылады. 
Маңыздылығы  аз  емес  тапсырма  қажетті  тығыздықтағы  монтаждағы 
баспалы  тақтаны  дайындау  болып  табылады.  Баспалы  тақтаны  ажырату  – 
ЭЕМ-де автоматтандырылған жобалауды қажет ететін жəне өзара үйлесімді 
жəне  қарама-қайшы  тапсырмаларды  орындауды  шешудегі  қажеттілікпен 
байланысты  өте  қиын  процесс  болып  табылады:  бір  жағынан  тақтадағы 
қаптама  компоненттерінің  тығыздығын  көбейтуге,  төсемдегі  қабаттар 
санын  азайтуға;  басқа  жағынан  –  элементті  базаның  жергілікті  ысынуын 
жою мен электрлі сызбаның кедергіге төзімділігін қамтамасыз ету. 
Жобалау  кезінде  ЭЕМ-нің  сыртқы  климатикалық  жəне  механикалық 
факторларға  эксплуатациялық  тұрақтылығын  қамтамасыз  ету  тапсырмасы 
шешілуі  керек,  өйткені  бұдан  айтарлықтай  дəрежеде  оның  дəйектілігі 
тəуелді. 
ЭЕМ-нің  ортақ  қолданыстағы  эксплуатацияға  қалыпты  климатикалық 
жағдайы  болып:  қоршаған  ортаның  температурасы  –  5...35°С;  ауаның 
ылғалдылығы  қатысты  түрде  -  (60  ±  15)  %  шамасында;  атмосфералық 
қысым - 630.800 мм рт. ст. 

58 
 
ЭЕМ-ге аздау температураның əрекет етуі тек жұмыссыз жағдайда ғана 
рұқсат  етіледі  (жылу  жүргізілмейтін  жерлерде  сақтау  мен  транспорттау 
кезінде). 
Жоғарыланған  жұмыстық  температура  жинақталған  элементтердің 
беріктігін жəне толық ЭЕМ-ді төмендетеді. Температураның циклдік ауыт- 
қулары  механикалық  кернеуге  жəне  конструкияның  зақымдануына  алып 
келуі мүмкін. 
Элементтік  база  техникалық  құжаттарда  қарастырылмаған  тəртіп  пен 
жағдайда  эксплуатацияланбау  керек,  сондықтан  тақталарда  оны  бекіту  
үшін  ілулі  элементтер  қолданылады,  сыртқы  тұрақсыздандырғыш  əсерден 
қорғану  (лакпен  жабу),  жылуды  бұру  (радиаторлар,  вентиляторлар)  жəне 
т.б. 
Негізінен  ЭЕМ-ді  дайындаудың  технологиялық  процесстері  баспалы 
тақталар,  салмақ  түсірілетін  конструкциялар,  бекіту  құрылғылары  жəне 
қорғайтын-сəндік  бұйымдар;  жинау;  монтаж;  бақылау;  тапсырмаларды 
жүргізу мен реттеуге бағытталған. 
Баспалы тақталар бір жақты (өткізгіштер тек бір жағында орналасады), 
екі  жақты  (өткізгіштерді  ажырату  екі  жазықтықта  да  жүргізіледі)  жəне 
көпқабатты болып бөлінеді. Баспалы тақтаның негізі болып диэлектриктан, 
тоқ  өткізгіш  қабатпен  (мысты  фольга)  əйнек  матаның  жапырақтарынан 
жасалған  қатты  төсеніш  болып  табылады.  Көпқабатты  баспалы  тақталар 
эпоксидті  шайырмен  ылғалданған  арасында  əйнекматадан  жасалған 
оқшаулағыш  төсеу  орналастырылған  екі  жақты  тақталар  қабаттарының 
нығыздалуынан жасалады. 
ДЭЕМ-де  металданған  тура  (өтпелі)  саңылаулармен  (қабаттар  арасын 
біріктіруші)  екі  жақты  жəне  көп  жақты  баспалы  тақталарды  қолдануды 
табады (2.5-сурет). 
Тақта жасалу барысында бірнеше технологиялық операциялардан өтеді: 
дайындаманы  кесу  (шауып  алу),  саңылауларды  бұрғылау,  саңылаулардың 
химикогальваникалық металлизациясы, өткізгіштердің суретін жəне байла- 
нысты  алаңдарды  бейнелеу,  артық  мыс  жабуларын  кетіру  үшін  беттерді 
өңдеу  жəне  т.б.  Монтаж  бен  жөндеудің  ыңғайлылығы  үшін  тақтаға 
компоненттердің  орналасу  орнының  маркировкасы  салынады,  оларды 
принциптік электрлі сызбасына сəйкес белгілеу. Сосын тақтаны лак сырмен 
əрленген  мықты  материалдан  жасалған  жасыл  қорғайтын  бетпердемен 
жабады,  өткізгіштерді  ысыну  мен  абайсызда  дəнекердің  тиюінен  немесе 
автоматтандырылған  дəнекерлеу  кезіндегі  флюсты  қорғау  мақсатында 
қолданады.  Тек  электронды  компоненттердің  дəнекерінің  ыдырауына 
монтажды байланыс алаңдары ашық қалады.