а) әлеуметтік-экономикалық философия

Жүре келе, шаруашылық саласында нағыз төңкеріс, мал бағу мен жер өңдеу пайда болған кезде келеді. Оны ғылымда аграрлық революция дейді. Мысалы, біздің арғы бабаларымыз Сары-Арқа даласында тағы жануарларды үйретіп, оларды малға айналдырып, солардың сүті мен етін, жүні мен терісін пайдалана бастады, ал Сыр, Іле, Шу бойында жерді өңдеп, дақылдарды өсіру шаруашылық түрі пайда болды. Егер бұрын адам тағы табиғаттағы дайын қоректерді жинаумен айналысса, енді оларды өндіре бастады. Соның арқасында молшылық пайда болып, халық тез өсіп, бүкіл жер бетіне кеңінен тарайды. Қол өнер жер өңдеуден бөлініп, өндіргіш күштерді әрі қарай дамытты. Қоғам өмірінде жекеменшік пайда болып, әлеуметтік қатынастар күрделеніп, мемлекет дүниеге келеді, ой еңбегі дене еңбегінен бөлініп, ғылым мен өнер тез қарқынмен дами бастайды.. Қоғамдық қатынастар мыңдаған жылдар шеңберінде қалыптасқан салт-дәстүрлерге негізделеді. Сондықтан ғылыми эдебиетте мүны «дәстүрлі қоғам», я болмаса «аграрлык цивилизация» дейді. Мыңдаған жылдарға созылған бүл қоғамның тарихындағы жетістіктерге тоқталсақ, ол қағаз, фарфор, жібек, күкірт жасау (Шығыста), жел диірмені, соңынан су диірмені, механикалық сағат, көзілдірік, мата жасау станоктары, кітап басу т.с.с. (Батыста) атауға болады. Көне заманда пайда болған үлы,

Осының нәтижесінде Еуропа елдері біршама буржуазиялық-демократиялық революциялардан өтіп, индустриалдық қоғамның шеңберіне толыққанды кіреді, енді адамзат тарихында Жаңа дәуір басталады.

Кейбір батыс ғалымдарының пайымдауынша, алдағы болашақта экономика саласы толығынан автоматтар мен роботтардың үлесіне тимек. Мұндай жағдайда адамдардың өмір мазмұны бос уақытты мейлінше сезімдік ләззат алып өткізумен және де тұлғаны құмартатын, сүйетін нәрсемен (хобби) айналысу болмақ. Ал К.Маркстің ойынша, өндіргіш күштер өте биік дәрежеге көтеріліп, коғамдык байлық ағыл-тегіл болған кезде, адамдардың тектік кабілеттері мен күш-жігерінің әлеуметтік кеңістігі өсіп, олар рухани шығармашылық жолына түсіп, шексіз даму мүмкіндігіне ие болады.

Экономика саласы адамдардың негізгі материалдык мұқтаждықтарын өтеуі керек. Оның сыртында нағыз адами даму жатыр. Ол рухани-шығармашылык, адам өмірінің, жер бетіндегі тіршіліктің, тіпті керек десеңіз, ғарыштың мән-мағынасы жөнінде тебіреністе болу, тұлғаның шығармашылық іс-әрекетінің арқасында өмірде өзінің өшпес ізін қалдыру, жер бетіндегі ғажап окиғаны тіршілікті - гүлдетіп сақтап қалу болмақ.

Сонымен экономика саласы адамның күнбе-күнгі өміріндегі қажеттіліктерді қамтамасыз етеді. Алайда бұл қоғамның өмір сүруінің негізгі факторы болса да, оның бір жағы ғана. Екінші жағы - сол адамның өзін нактылы тарихи қалыптаскан өмірге сай етіп өсіп-өндіру, ұрпақтар өмірін жалғастыру, оны әрі қарай дамыту болмақ. Міне, коғамның осы екінші жағын әлеуметтік сала дейміз.

Әлеуметтік сала біркелкі емес: қоғам өмірінде әр түрлі әлеуметтік топтар өмір сүреді. Өйткені бұл дүниеде, - адамдарды айтпағанның өзінде, ешбір бір-біріне толығынан ұксас еш нәрсе жок, әрбір зат өмірге өз қайталанбас болмысымен келіп, уақыты озған кезде келмеске кетеді. Уақытында XVIII ғ. кейбір ағартушылар, содан кейін К.Маркс пен Ф.Энгельс алғашқы қауымдык қоғамдағы адамдардың теңдігіне тамсана қарап, жекеменшік дүниеге келгеннен кейін байлық пен кедейлік, әр түрлі таптар мен әлеуметтік топтарға бөліну басталғанын айтып кеткен болатын. Соңғылардың ойынша, болашак коммунистік коғам жер бетінде орнаған кезде, сол біркелкілік тағы да қайтып оралады, бірақ ағыл-тегіл байлықтың негізінде, өйткені барлық адамдардың қажеттіліктері толығынан өтеледі. Алайда мұндай пікір Дүниенің басты қасиетіне қайшы келеді: Ұлы Мэртебелі Табиғат біркелкілікті сүймейді, ол әртүрлілікті жаратады. Осы тұргыдан сонау алғашкы қауымдық қоғамға көз жіберсек, онда да әртүрлі топтардың болғанын байкаймыз. Онда, әрине, қоғам демографиялық-жыныстық принциптің негізінде топтанды: аңшылар, ошақ басындағы әйелдер, жастар, сол қауымды басқаратын аксакалдар т.с.с. Әрине, олардың әлеуметтік жағдайлары да соған сәйкес әртүрлі болды. Мысалы, әртүрлі тайпалар бір-бірімен қарым-қатынасқа түсіп, бір-біріне оқтын-оқтын сыйлар тартты. Ал олар ақсақалдардың қолында қорланды т.с.с.

Тарихи өндіргіш күштер дамып, жекеменшік пайда болып, мемлекет дүниеге келген кезде, қоғам өмірінде таптар мен әр түрлі әлеуметтік топтар пайда болады. Байлык пен билікке ие болған үстем топтар мен езілген таптардың арасында қайшылыктар пайда болады. Жаңа дәуір дүниеге келген кезде бұл қайшылықтар әрі қарай өршіп, неше түрлі революцияларға әкеледі. Үстем таптар мемлекеттік билік арқылы өзін-өзі сақтап калу жолында төмендегі әлеуметтік топтардың әлеуметтік жағдайларын көтеруге тырысады. Машиналық өндірісті дамыту үшін жұмысшылардың білім деңгейін өсіру керек болды, сондықтан білім беру жүйесіне көбірек көңіл бөлінеді. Жергілікті мемлекет мекемелері жұмысшыларға, кем-тарларға арнап арзан баспана салуға кіріседі, денсаулык сақтау мәселелеріне көбірек көңіл бөліне бастайды т.с.с.

Әлеуметтік мәселелердің нағыз түбегейлі шешу жолдарын Ресейде большевиктер үкімет басына келген кезде бастайды. Олар жеке меншікті жойып, бүкіл ұлттық байлықты, мемлекеттік қолға өткізіп, жоспарлы экономиканың негіздерін құрып, елді индустриялап, жаңа қалалар мен село кешендерін сальш, бүкіл халықты жұмыспен қамтамасыз етіп, ғылым мен техниканы, білім беру жүйесін дамытып, денсаулық сақтау, жастарды тәрбиелеу т.с.с. әлеуметтік мәселелерге көп көңіл бөледі. Әрине, бүл ауқымды төңкерісте зорлық-зомбылық, репрессиялар қолданылып, миллиондаған адамдар осы әлеуметтік жаңарудың құрбанына айналды. Мұндай әлеуметтік саладағы түбегейлі өзгерістер бүкіл дүниежүзілік қауымға зор әсерін тигізді. Сондықтан капиталистік елдер Кеңес Одағының жасаған әлеуметтік саладағы үлгілеріне сәйкес жауап беру үшін неше түрлі әлеуметтік бағдарламалар жасап, өмірге енгізе бастады. Екінші жағынан, жүздеген жылдардағы даму барысында корланған байлық, оларды тиімді түрде шешуге жол ашты.