Әртараптандыру тәуекел деңгейін төмендету әдісі ретінде

Әртараптандыру тәуекел деңгейін төмендету әдісі ретінде.

1) Шоғырланған әртараптандыру – техникалық және маркетингтік көзқарастан кәсіпорыннан шығарылатын өнімге ұқсас болатын өз номенклатурасын толтыру. Мысалы, құрылыс кәсіпорындары үшін, өнеркәсіптік және азаматтық құрылыспен қатар – коттедждер, гараждар, саяжайдағы үйлер, сауда павильондарының құрылысы, күрделі және ағымдық жөндеу. Әртараптандырудың бұл түрі өндіріс профилін өзгертпейтін болғандықтан, қызмет үрдісіне біршама қосымша салымдарды талап етпейді.

2) Көлденең әртараптандыру – кәсіпорынның негізгі қызметіне байланысты болмайтын қызметтермен және өнімдерімен өз ассортиментін ұлғайту арқылы, сонымен қатар, тұтынушылардың қызығушылығын тудыратын қызмет жүйесі.

3) Конгломератты (латенттік) әртараптандыру – кәсіпорын қолданатын технологияға, қызмет ету аяларына және қазіргі өндіріліп жатқан тауарларына ешқандай қатысы жоқ жаңа өнім өндіру арқылы өз ассортиментін кеңейту. Тәжірибеде көбінесе көлденең әртараптандыруды қолдану жиі кездестіріледі.

Әртараптандыру әдісі өндірістік, коммерциялық және инвестициялық тәуекелдерді төмендетуге мүмкіндік береді. Қазіргі кезде кәсіпорындардың көпшілігінде конгломератты әртараптандыру қолданылады. Бұл механизм, ең алдымен тәуекелдердің жүйелік емес түрлерінің теріс қаржылық салдарын болдырмау үшін қолданылады. Сонымен қатар, ол белгілі бір дәрежеде жүйелік тәуекелдердің жеке түрлерін төмендетуге мүмкіндік береді. Әртараптандыру механизмінің іс-әрекет ету қағидасы шоғырлануға бөгет болатын тәуекелдерді таратуға негізделген.

Әртараптандыру механизмін жалпы сипаттай отырып, ескеретін жайт, ол жеке тәуекелдердің теріс салдарын төмендетуге әсер етеді. Жүйелік емес топтың кешенді тәуекелдерін болдырмауда сөзсіз тиімділікті қамтамасыз ете отырып, ол жүйелік тәуекелдердің, ең алдымен инфляциялық және салықтық тәуекелдерді болдырмауға септігін тигізбейді. Сондықтан, кәсіпорында бұл механизмді қолдану шектеулі сипатқа ие. Сонымен қатар, тәжірибеде жүзінде әртараптандыру тәуекелді тек төмендетпей, көбейтеді. Тәуекелдің көбеюі кәсіпкер өз қаражаттарын, оның білімі мен басқарушылық қабілеттері шектеулі болатын қызмет аясына салған жағдайда болады. Бұл жағдайда қызметтің басқа аяларынан алынатын пайдалар есебінен, зиян әкелетін қызмет аясын қолдауды болғызбау керек. Өйткені мұндай тәжірибе барлық пайданы зиянды салаға жұмсалуына әкелуі мүмкін.

Демек, әртараптандыру – бұл негізгі қызметпен байланысты емес, белгілі бір жобаларға салымдарды салудан түсетін табыс алуға мүмкіндік беретін тәуекелдерді басқару әдісі. Әртараптандыруды қолдану, кәсіпорынды банкроттықтан құтқаруға және ары қарай өз қызметін жалғастыруға мүмкіндік береді.

Тәуекелді төмендетудің келесі әдісі сақтандыру болып табылады. Өз кезегінде сақтандыру тәуекелді төмендетуге қойылатын идеалды жағдайларға жауап береді. Өйткені шығындарды жабу үшін қажетті ресурстарды, кәсіпкерлік фирмалар бизнес ішіндегі басқа ресурстарды қоспағанда, сақтандыру ұйымдарынан тез алады.

Сақтандырушыға төленген жарналар есебінен сақтандырылушы өзіне кәсіпкерлік қызмет барысында катастрофалық зияндар пайда болған жағдайда өз тұрақтылығының қосымша кепілдігін қамтамасыз етеді.

Өзін-өзі сақтандыру, сақтандырылатын мүліктің құны кәсіпкерліктің барлық мүліктік және қаржылық көрсеткіштерімен салыстырғанда онша үлкен емес болған жағдайда қолданылады. Шындығында, ірі кәсіпкерлік фирмаға сақтандыру компаниясы арқылы онша қымбат емес құрал-жабдықты кездейсоқ бүлінуден сақтау тиімсіз. Өзін-өзі сақтандыру шығындардың ықтималдылығы аз болған жағдайда да маңызға ие болады.

Тәуекелді басқарудың көптеген әдістері тек өзара толықтырушы ғана емес, сонымен қатар нақты жағдайдан шыға отырып, баламалы болып табылғандықтан, әрбір кәсіпорын экономикалық көзқарас тұрғысына ең оңтайлы әдісті таңдап алуы керек.

Өзін – өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Кәсіпкерлік тәуекел пайда болуының негізгі объективті белгілерін атап өтіңіз.
   
2. 
   Тәуекелдердің негізгі жіктемелік белгілерін атап өтіңіз .
   
3. 
   Кәсіпкерлік тәуекелді сапалық және сандық бағалау.
   
4. 
   Кәсіпкерлік тәуекелді басқару үрдісі қандай сатылардан тұрады?
   
5. 
   Кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне қандай факторлар әсер етеді?
   
6. 
   Кәсіпкерлік тәуекелді болдырмау механизмі қандай?
   
7. 
   Тәуекелдерді болдырмау бағыты ретінде одан қашу мен лимиттеу әдістемесі.
   
8. 
   Тәуекелді төмендету әдісі ретіндегі әртараптандырудың мәні неде?
   
9. 
   Сақтандыру - тәуекелді төмендету әдісі ретінде?
   
10. 
    Өзін – өзі сақтандыруды кәсіпкерлік тәуекелдерді басқару тәсіліне жатқызуға бола ма?
    

2. 
   -
   КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ БИЗНЕС – ЖОСПАРЛАУ
   тақырып:
   

Кәсіпкерлік қызметті жоспарлауды, алдын – ала қабылданған өзара байланысты шешімдердің кешенді үрдісі ретінде қарастыру қажет. Осы арқылы ортақ шешім жүзеге асырылады. Егер арнайы және сәйкес шаралар қабылданбаса, ықтимал болатын жағдайда оң нәтиженің келешекте қалыптасуы күмән туғызады.

• 
  Нарық жүйесіндегі кәсіпорын қызметін жоспарлау;
  
• 
  фирмаішілік жоспарлау.
  

• 
  қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін жұмсалатын күштердің нақты бақылауын жүзеге асыруға;
  
• 
  басшыларды өз мақсаттары мен оған қол жеткізу жолдарын нақты анықтауға;
  
• 
  ары қарай бақылау үшін қажетті фирма қызметінің көрсеткіштерін анықтауға;
  
• 
  кәсіпорынды нарықтық конъюнктураның күтпеген өзгерістеріне дайындауға;
  
• 
  фирманың барлық менеджерлерінің міндеттері мен жауапкершіліктерін нақты анықтауға.
  

Кез – келген басқарушылық қызмет сияқты, жоспарлау белгілі бір қағидаларға негізделеді. Дәл осы қағидалар жоспарлау жүйесінің құрылымы мен мазмұнын, жоспарлау үрдісінің сипатын анықтайды.

1. 
   Үздіксіздік. Мақсаттар мен шаруашылық жүргізу жағдайлары өзгеріп отыратындықтан, жоспарларды үнемі жетілдіріп және түзету енгізіп отыру қажет.
   
2. 
   Үйлестірушілік пен интеграция. Үйлестірушілік бір деңгейдегі барлық ұйымдастырушылық бірліктердің өзара іс - әрекеттерін қамтиды, ал интеграция әртүрлі деңгейдегі бірліктер арасындағы іс – әрекеттерді сәйкестендіру үшін қажет.
   
3. 
   Жүйелілік. Кәсіпорын сыртқы ортада кешен ретінде есептелуі қажет.
   
4. 
   Ғылымилылық. Жоспарлауда ғылыми әдістерді қолданып отыру қажет.
   

2. 
   КӘСІПКЕРЛІК ЖОБАЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ БИЗНЕС – ЖОСПАРЫ
   

• 
  кәсіпорынның ұзақ мерзімді және қысқа мерзіді мақсаттарын қалыптастыру, оларға жетудің тактикалары мен стратегияларын анықтап алу;
  
• 
  кәсіпорын қызметінің нақты бағыттарын, нарыққа бағытталуы мен нарықтағы оның орнын анықтау;
  
• 
  кәсіпорынның тұтынушыларға ұсынатын тауарлары мен қызметтерін анықтау және ассортиментті таңдау;
  
• 
  өндірістік және өндірістік емес шығындарды бағалау;
  
• 
  нарықты зерттеу, сатуды ынталандыру, баға белгілеу және т.б. бойынша маркетингтік шаралардың құрамын анықтау;
  
• 
  кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау, қолда бар қаржылық және материалдық ресурстарды, қойылған мақсаттарға жету мүмкіндіктерімен сәйкестендіру және т.б.
  

• 
  кәсіпкер белгілі бір кезеңдегі қызметтің нақты нәтижелерін бағалай алатын құрал болып табылады;
  
• 
  болашақта бизнесті жүргізу тұжырымдамасын жасап шығару үшін қолданылуы мүмкін;
  
• 
  қаржылық ресурстарды иемдену құралы болып табылады;
  
• 
  кәсіпорын стратегиясын жүзеге асыру құралы ретінде сипатталады.
  

• 
  бизнес – линиялары бойынша (өнім, жұмыстар, қызметтер, техникалық шешімдер);
  
• 
  жалпы кәсіпорын бойынша (жаңа немесе жұмыс істеп жатқан).
  

2. 
   БИЗНЕС – ЖОСПАРДЫ ҚҰРАСТЫРУ МЕН ЖАСАП ШЫҒАРУ ӘДІСТЕМЕСІ
   

1. 
   Ықшамдылығы – бизнес – жоспардың әрбір тарауы бойынша ең маңыздысының сипатталуы.
   
2. 
   Баяндауда және түсінуде қол жетімділік – бизнес – жоспар адамдарға көпшілікке түсінікті болуы керек.
   
3. 
   Техникалық түсініктемелердің тым көп болмауы.
   
4. 
   Сенімділік, ықшамдылық, серіктестерде қызығушылықты тудыру.
   
5. 
   Белгілі бір стандарттарға сәйкестігі – бизнес – жоспар, оны оқитындар мен жүзеге асырушылар қабылдауы қажет және оны құру әдістемесі бойынша ыңғайлы болуы керек.
   

1. 
   инвестициялық шығындар;
   
2. 
   өнім өндіру және өткізу бағдарламасы;
   
3. 
   қызметкерлердің орташа тізімдік саны;
   
4. 
   өндірілген өнімнің жалпы көлеміне кеткен ағымдық шығындар:
   
   • 
     материалды шығындар,
     
   • 
     еңбекақыға жұмсалатын шығындар мен әлеуметтік мұқтаждықтарға аударымдар,
     
   • 
     құрал – жабдық пен көлік құралдарына қызмет көрсету мен жөндеу,
     
   • 
     әкімшілік үстеме шығындар,
     
   • 
     өнімді өткізу шығындары;
     
5. 
   өнім түрлері бойынша жалпы шығындар құрылымы;
   
6. 
   айналым капиталына қажеттіліктер;
   
7. 
   қаржыландыру көздері – акционерлік капитал; несиелер және т.б.
   

Бизнес – жоспар құрылымы

1. 
   Тұжырымдама, шолу, резюме.
   
2. 
   Қазіргі уақыттағы жағдай және кәсіпорын туралы қысқаша ақпарат.
   
3. 
   Бизнес объектісінің сипаттамасы.
   
4. 
   Нарықты зерттеу мен талдау.
   
5. 
   Ұйымдастырушылық жоспар.
   
6. 
   Өндіріс жоспары.
   
7. 
   Маркетинг жоспары.
   
8. 
   Потенциалды тәуекелдер.
   
9. 
   Қаржылық жоспар.
   
10. 
    Қосымшалар.
    

Бизнес – жоспарды жасап шығару өз кәсіпорнын нақты бағалауға, оның күшті және әлсіз жақтарын анықтауға, кәсіпорын қызметін жүзеге асыру үшін қандай талап қоюға болатындығын, мүмкін болатын қиындықтарды көре білуге, күрделі мәселелерін ұлғайып кетпеуіне жол бермеу, олардың пайда болу себептерін анықтап жою шараларын қарастыруға мүмкіндік береді деп айтуға болады.

Қаржылық мәселелерді білікті түрде шешу – кәсіпкер үшін ең жауапты мәселелердің бірі. Кәсіпкер қызметінің пайдалылығы, істің табыстылығы біршама дәрежеде соған байланысты болады.

Нарықтық экономикада кәсіпорын егерде өз қызметін нақты және айқын түрде жоспарлап отырмаса, нарықтық мақсаттарды, ондағы бәсекелестердің жағдайын ескермесе өзінің мүмкіндіктері мен болашағы туралы ақпаратты тұрақты жинап отырмаса, онда ол тұрақты табысқа жете алмайды.

Осылайша, бизнес – жоспар тек кәсіпорынның ішкі құжаты болып табылмайды, сонымен қатар ол инвесторларды тарту үшін қолданылуы мүмкін Қандай да бір капиталмен тәуекелге бармай тұрып, инвесторлар жобаның мұқият зерттелгендігіне және талқыланғандығына көз жеткізіп оның тиімдлігі туралы ақпараттандырылуы керек.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау үрдісінің мәні неде?
   
2. 
   Бизнес – жоспар қалай сипатталады?
   
3. 
   Бизнес – жоспардың функциялары, құрамы мен құрылымы қандай?
   
4. 
   Бизнес – жоспардың мақсаты қандай?
   
5. 
   Бизнес-жоспарды жасап шығару сатылары қандай?
   
6. 
   Бизнес-жоспардың мазмұнын ашып көрсетіңіз және оның негізгі тарауларына сипаттама беріңіз.
   
7. 
   Қазіргі таңда бизнес-жоспарды жасап шығару барысында кәсіпкерге қандай ерекшеліктерді ескеру қажет?
   

4. 
   -
   КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ
   тақырып:
   

1. 
   қысқа және ұзақ мерзімді капиталға деген қажеттілікті анықтау керек;
   
2. 
   оптималды құрылымын анықтау мақсатында қаражаттардың активтері мен пассивтерінің құрамын анықтау керек;
   
3. 
   кәсіпорынның тұрақты төлемқабілеттілігін және сәйкесінше қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету керек;
   
4. 
   максималды пайда әкелетіндей етіп кәсіпорынның өз және қарыз қаражаттарын пайдалану керек;
   
5. 
   шаруашылық қызметті қаржыландыруға деген шығындарды төмендету керек.
   

Қаржылық қатынастар құрамында кәсіпорынның ақшалай қатынастарының келесідей топтарын бөліп көрсетеді:

• 
  контрагенттермен – бастапқы табыстарды қалыптастыру және шаруашылық ішіндегі мақсатты қорларды құру мен қолдану бойынша (жарғылық капитал, жинақтау мен тұтыну қорлары);
  
• 
  ұйымдар мен кәсіпорындармен – қаржыларды бөлу бойынша, бұл жағдайда қаржылық ресурстардың қозғалысы қор сипатында емес түрде жүзеге асырылады (келісім шарттық міндеттемелерін бұзған жағдайда айыппұл төлеу, әртүрлі пайлық салымдар салу, бірлескен қызметтен түсетін пайданы үлестіру, мемлекет пен басқа да кәсіпкерлік ұйымдардың құнды қағаздарын сатып алу, олардан дивидендтер алу);
  
• 
  өнім тұтынушылармен – кәсіпорындар олармен байланысқа түсе отырып келісім – шарттардың түрлері мен нысандарын өзі таңдайды. Міндеттерді орындау шарттары мен санкцияларды пайдалану тәртібін өздері анықтайды. Өз өнімдеріне деген бағаны өздері қалыптастырады. Жабдықтаушылар бағаларының негізділігін өз бетінше анықтайды. Жоғарыда аталған факторлар кәсіпорынның қаржылық шекті нәтижелеріне біршама әсер етеді;
  
• 
  сақтандыру ұйымдарымен – міндетті және ерікті сақтандырудың әр түрлі түрлерін таңдау бойынша;
  
• 
  банктік жүйемен – қарыздарды алу және өтеумен, пайыздарды төлеумен байланысты есепті-кассалық қызмет көрсету бойынша, сонымен қатар банктерге өзінің бос ақша қаражаттарын белгілі бір ақы үшін уақытша пайдалануды ұсыну бойынша;
  
• 
  мемлекетпен – бюджеттік және бюджеттен тыс қорларды құрастыру және қалыптастыру, қолдану бойынша. Ақшалай қатынастардың бұл тобы бюджетке және бюджеттен тыс қорларға алуан түрлі салықтарды, алымдарды, жарналарды және т.б. төлеу арқылы жүзеге асырылады. Екінші жағынан, өндірістік емес сфераны, мақсатты бағдарламаларды және т.б. бюджеттік қаржыландыру түрлері жүзеге асырылады;
  
• 
  жоғарғы басшылық құрылымдармен – кәсіпорын ішіндегі қаржылық ресурстарды қайта үлестіру бойынша «тікелей» және «көлденең» өзара байланыстар.
  

• 
  олардың ақшалай нысанда сипатталуы және ақша қаражаттарының қозғалысын бейнелеуі;
  
• 
  екі жақты сипатқа ие болатындығы және кәсіпорынның нарықтың басқа да қатысушыларымен белгілі бір шаруашылық операцияларының нәтижесі болып табылатындығы;
  
• 
  ақшалай қаражаттың қозғалу үрдісінде, қаржылық қарым – қатынастық негізінде әр түрлі бағыттағы кәсіпорынның ақшалай қорлары қалыптасады.
  

Ішкі және сыртқы көздерден түсетін қаржы ресурстарының құрамы 12 – суретте келтірілген.

• 
  кәсіпорын пайдасынан толтырылу есебінен оның қаржылық тұрақтылығы артады;
  
• 
  өз қаражаттарын қалыптастыру мен пайдалану тұрақты түрде жүргізіледі;
  
• 
  сыртқы қаржыландыру бойынша шығындар азаяды (несие берушілерге қарыз бойынша қызмет көрсету);
  
• 
  қосымша шығындарды жабу көздері алдын-ала белгілі болғандықтан, кәсіпорынды дамыту бойынша басқарушылық шешімдерді қабылдау үрдісі жеңілдейді.
  

Негізінде, кәсіпкерлік ұйымдардың қызметін қаржыландырудың негізгі ішкі көздері пайда мен амортизациялық аударымдар болып табылады. Кәсіпорын пайдасы оның шекті нәтижесі болып өндірістік қызмет үрдісінің барысында қалыптасады. Бәсеке жағдайында еңбек ұжымы пайданың өсуіне мүдделі болып табылады. Өйткені ол өндірістің өсуінің, сәйкесінше кәсіпорын қызметкерлерінің әл – ауқатының жақсару көзі болып табылады. Бірақ, кәсіпорынның мұндай көз ретінде жалпы табыс емес, тек оның бюджетке барлық салықтар мен төлемдерді төлеп болғаннан кейінгі таза пайдасы болып табылады. Ол резервтік қорды, жинақтау және тұтыну қорларын қалыптастыру үшін қолданылады.

Нарықтық экономика жағдайында қаржыгерлер «капитал» түсінігін негізге алады, ол пайданы алу үшін әсер етудің нақты объектісі болып табылады. Капиталдың және қаржылық ресурстардың табиғаты бір, ол – ақшалай қаражаттар. Бірақта капитал – бұл кәсіпорынмен айналысқа жіберілген және осы айналымнан табыс әкелетін қаржы ресурстарының бөлігі. Бұл жағдайда капитал ұзақ уақыт бойынша ақша қаражаттары түрінде қала алмағандықтан қаржы ресурстарының айналмалы түрін сипаттайды.

Амортизациялық аударымдар негізгі өндірістік қорлар мен материалды емес активтердің тозу құнының ақшалай сипаттамасын бейнелейді.

Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарының сыртқы көздерінің мәні артуда. Олардың ішінде жаңа түрлері пайда болуда, оларды қалыптастыру құрылымы өзгеруде.

Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметі қарыздық қаражаттарды пайдаланбай жүргізу мүмкін емес, оған мыналар жатады: банк несиелері, коммерциялық несиелер, яғни басқа ұйымдардың қарыздық қаражаттары, кәсіпорын акциялары мен облигацияларын шығарудан және сатудан түскен қаражаттар қайтарымды негіздегі бюджеттік қаржы және т.б.

Бұл көрсеткіштер теңестірілген жағдайда, қосымша табысты қамтамасыз етпейтін қаржы ресурстарын қалыптастырудың қарыз көздерін тарту мәселесі пайда болады. Несие бойынша қарыздың шығындары оны пайдаланудан түскен қосымша табыстардан артқан жағдайда, ұйымның қаржылық жағдайының нашарлауы әдбен мүмкін.

Осылайша, қарыздық капитал негізінде қаржыландыру онша тиімді емес. Өйткені несие берушілер ақша қаражаттарын қайтымдылық және төлем есебінде ұсынады, яғни өз ақшаларымен кәсіпорынның меншікті капиталына қатыспайды, тек қарыз беруші ретінде шығады.

Қаржыландырудың әртүрлі әдістерін салыстыру кәсіпорынға қаржылық қамтамасыз етудің оптимальды вариантын таңдауға, қызметті пайдаланудың ағымдағы және күрделі шығындарын жабуға мүмкіндік береді.

2. 
   ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ЖОСПАРЛАУ
   

• 
  ең алдымен кәсіпорын өз қаражаттары есебінен кәсіпорынның өндірістік, ғылыми – техникалық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету;
  
• 
  сату көлемінің мөлшерін көбейту және өндіріс пен айналым шығындарын төмендету есебінен пайданы арттыру;
  
• 
  кәсіпорын балансының қаржылық тұрақтылығын, төлемқабілеттілігін және өтімділігін қамтамасыз ету, әсіресе ірі масштабты инвестициялық жобаларды жүзеге асыру кезінде.
  

Қаржылық жоспар өнімді өндіру, материалдық ресурстарды сатып алу, маркетинг, инвестиция, ғылыми зерттеу жоспарлармен тығыз байланысты.

• 
  ортамерзімді қаржылық перспективаны болжау үшін. Ортамерзімді қаржылық жоспар әдетте, бір жылға жасайды және көрсеткіштер әр тоқсанға бөлу арқылы құрастырылады.
  
• 
  ағымдық табыстар мен шығындарды анықтау үшін. Жедел қаржылық жоспарды жылдың тоқсанына жасап, оны айлық жоспарға бөледі, ал айлық жоспардың негізінде онкүндік, бескүндік жоспарлар жасалынады.
  

1. 
   Жүйелік жоспарлау қағидасы.
   
2. 
   Жеке бөлімшелердің жоспарларын қадағалау қағидасы.
   
3. 
   Қатысушылық қағидасы.
   
4. 
   Үздіксіздік қағидасы.
   
5. 
   Икемділік қағидасы.
   
6. 
   Нақтылық қағидасы.
   

1. 
   Мерзімдердің қаржылық арақатынас қағидасы.
   
2. 
   Төлемқабілеттілік қағидасы.
   
3. 
   Капитал салымдарының рентабельділік қағидасы.
   
4. 
   Тәуекелдердің теңестірілген қағидасы.
   
5. 
   Нарық талаптарына икемделу қағидасы.
   
6. 
   Шекті рентабельділік қағидасы.
   

1. 
   экстенсивтілігімен (әлеуметтік – саяси және экономикалық құбылыстардың кең көлемін қамтиды);
   
2. 
   интенсивтілігімен (жетілген техниканы қолдануды қарастырады);
   
3. 
   тиімділігімен (қорытындысында қаржылық басқару жүйесі қойған мақсаттарға қол жеткізуді білдіреді).
   

1. 
   Автоматты (алдыңғы жылдың берілгендері келесі жылға ауыстырылады. Егерде инфляция болған жағдайда, берілген көрсеткіштер инфляция коэффициентіне көбейтіледі.) Бұл әдіс ең қарапайым әдіс болып табылады және уақыт тапшылығы болған жағдайда қолданылады;
   
2. 
   Статистикалық (алдыңғы жылдардың шығындары жинақталып, алдыңғы жылдардың санына бөлінеді);
   
3. 
   Нөлдік базалы (мұнда барлық позициялар қайта есептелуі тиіс. Бұл әдіс нақты қажеттіліктерді ескереді және оларды мүмкіндіктерімен байланыстырылады).
   

2. 
   КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ
   

Нарықтық экономикаға бейімделген әдістерді ескере отырып, қаржылық ресурстарды тиімді басқаруды ұйымдастыру қаржы менеджменті шегінде жүзеге асырылады.

Басқарудың кез – келген жүйесі сияқты, қаржылық менеджмент екі қосалқы жүйеден тұрады: басқарылатын (басқару объектісі) және басқарушы (басқару субъектісі) (13 - сурет).

Жұмыс істеп тұрған кәсіпорында ақша айналымының бастапқы және шекті нүктесін анықтау мүмкін емес. Кәсіпорынның ақша қаражаттарының көлемі уақыт аралығы бойынша өзгереді және өндірістік үрдістің сипатына, сату көлеміне, дебиторлық борышты өтеуге және т.б. байланысты. Шикізаттың қорлары, қоймадағы дайын өнімнің, аяқталмаған өндірістің қорлары, дебиторлық борыш пен төленуге тиісті коммерциялық несие қорлардың қалыптасуына, кредиторлық және дебиторлық борышқа қатысты кәсіпорынның қаржы саясаты мен өндірістік үрдісіне, өнім өткізуге байланысты.

Ақша айналымын басқару үрдісі біршама көлемде ақша қаражаттарының қозғалысының ұзақ мерзімді уақытқа болжау мен оның кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауға қажетті әсерінен тұрады. Ақша айналымын басқару – кәсіпорынның ақша айналымының барлық тараптары мен капиталдың айналымын, қаржы ресурстарының қозғалысын, кәсіпорынның экономикалық үрдісінде, басқа қатысушылармен қаржылық қатынастарын талдау негізінде, жақын мерзімге және болашаққа деген ақша қаражаттарының көлемі мен қарқындылығын дұрыс есептеу дегенді білдіреді.

Нарықтық экономика жағдайында қаржыларды басқару үрдісінде кез – келген шаруашылық субъект қаржы нарықтарында әртүрлі рөл атқарады: инвестор мен бағалы қағаздардың эмитенті, қарыз беруші мен несие алушы. Мұнда, пайда болған байланыстар алуан түрлі қаржылық құралдар көмегімен жүзеге асырылады, олардың қатарына акциялар, облигациялар, фьючерстер және т.б. жатады.

Басқару объектісіне әсер ету көптеген әдістер мен тәсілдер арқылы жүзеге асырылады. .

Экономиканы басқарудың негізгі тобын мемлекет тарапынан анықталған әдістер жүйесі құрайды. Бұл әдістер жалпы экономикалық сипатқа ие, оларға салық салу, несиелендіру, амортизациялық аударымдар, кассалық және есеп айрысу операциялары, сақтандыру және т.б.

Күрделі жүйелер мен үрдістерді қазіргі заманғы талдау мен синтездеу әдістері қаржылық және салықтық жоспарлау, коммерциялық ұйымның қызметін болжауға негізделеді. Бұл әдістер нарықтық үрдістердің негізгі сипаттамалары мен тенденцияларын математикалық модельдер арқылы нақты сипаттауға мүмкіндік пайда болады.

Соңғы жылдары отандық тәжірибеде қаржыларды басқарудың келесідей тәсілдері қолданылады: факторинг, франчайзинг, селенг және т.б. Олардың негізінде туынды қаржы құралдары жатыр.

Қазіргі қаржы менеджментінің қызмет етуін электронды – есептеу машиналар жүйелері мен дербес компьютерлерді және бағдарламалық қамтамасыздандыру пакеттерін қолданусыз мүмкін емес.

Басқару субъектісі пайданы алу мен тиімді пайдалану арқылы кәсіпорынның өтімділігі мен төлемқабілеттілігін арттыру мақсатында, қаржы менеджментінің тактикасы мен стратегиясын жасап шығаратын және жүзеге асыратын қаржы қызметі болып табылады.

Қаржы қызметінің нақты құрылымы көбінесе кәсіпорынның ұйымдық – құқықтық нысанына, оның көлеміне, қызмет түріне және компания басшылығымен қойылған міндеттерге байланысты болады.

2. 
   КӘСІПКЕРЛІКТЕГІ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР
   

Лизинг негізгі құралдарды иемденуге жұмсалған шығындарды қаржыландырудың тиімді нысаны болып табылады. Лизингтік қызмет – бұл мүлікті алу мен оны лизингке беру бойынша инвестициялық қызмет. Лизинг – лизинг келісімшартын жүзеге асыру үшін, оның ішінде лизингтік затты алу мақсатында экономикалық және құқықтық қатынастардың жиынтығы (14 - сурет).

• 
  лизинг беруші – лизинг мәмілесін жүзеге асыру барысында тартылған немесе өз қаражаттары есебінен мүлкі иеленіп оны лизинг заты ретінде лизинг алушыға белгілі бір ақы үшін, белгілі бір шарттар мен мерзімге уақытша пайдалануға беретін немесе лизинг алушыға өту немесе өтпеу арқылы лизинг затына деген меншік құқығын беретін заңды немесе жеке тұлға;
  
• 
  лизинг алушы – лизинг келісімшартына сәйкес лизинг затын белгілі бір ақы үшін, белгілі бір мерзім аралығына мен белгілі бір шарттар бойынша уақытша пайдалануға және лизинг келісімшартына сәйкес пайдалану үшін қабылдауға міндетті болатын жеке немесе заңды тұлға;
  
• 
  лизинг мүлкін сатушы (жабдықтаушы) – лизинг берушімен жасалған сату-сатып алу келісімшартына сәйкес, белгілі бір мерзімде лизинг заты болып табылатын ,онымен өндірілетін (сатып алынатын) мүлікті лизинг берушіге сататын жеке немесе заңды тұлға. Сатушы, сату – сатып алу келісімшартының шарттарына сәйкес, лизинг затын, лизинг алушыға немесе лизинг ұсынушыға беруге міндетті. Сатушы бір мезгілде бір лизингтік құқықтық қарым – қатынас шегінде лизинг алушы ретінде шығуы мүмкін.
  

Лизинг, кәсіпорынға ақша айналымында ұзақ мерзімді негізде басқа кәсіпорынның қаражаттарын пайдалануға мүмкіндік береді. Қаржыландырудың аталған нысаны үшінші тарап үшін мүлікке деген меншік құқығын иемденетін және оны белгілі бір мерзімге жалға беретін лизингтік компания арқылы жүзеге асырылады. Кәсіпорындарды техникалық қайта жарақтандыруда да лизингі ерекше рөл атқарады.

• 
  ұзақмерзімді лизинг – үш жыл және одан астам мерзімде жүзеге асырылатын лизинг;
  
• 
  ортамерзімді лизинг – 1,5 - 3 жыл аралығында жүзеге асырылатын лизинг;
  
• 
  қысқа мерзімді лизинг – 1,5 жылдан аз уақыт аралығында жүзеге асырылатын лизинг.
  

Жалға алушы – кәсіпорын үшін, мәмілеге лизингтік компанияны тарту қажеттілігі негізінен, негізгі құралдарды иемдену үшін қаржы ресурстарының болмауымен және ұзақмерзімді ссудаларды алу қиындығымен байланысты туындайды. Лизинг негізгі құралдарды тиімді пайдалануды ынталандырады және орнатылмаған құрал – жабдықты, оны тиімсіз пайдалануды болдырмайды. Өйткені лизинг затын іске қосудан түсетін табыс жалға алу ақысын қосқандағы барлық шығындарды өтеп, пайда әкелуі керек.

Лизинг беруші мен лизинг алушының арақатынастары лизинг келісімшартымен анықталады. Ол уақыт мерзіміне байланыссыз жазбаша түрде жасалады.

Лизинг келісімшарты келесідей маңызды мәліметтерді қамтуы керек:

1. 
   лизинг затының толық сипаттамасы;
   
2. 
   берілетін меншік құқықтарының көлемі;
   
3. 
   лизинг затын беру тәртібі мен орнының атауы;
   
4. 
   лизинг келісімшартының уақыт мерзімін көрсету;
   
5. 
   лизинг затының баланстық есебінің тәртібі;
   
6. 
   лизинг затын ұстау мен жөндеу тәртібі;
   
7. 
   кешенді лизинг келісімшарты негізінде лизинг берушімен ұсынылған қосымша қызметтер тізімі;
   
8. 
   лизинг келісімшартының жалпы сомасын және лизинг берушінің сыйақы мөлшерін көрсету;
   
9. 
   есеп айрысу тәртібі (төлемдер графигі);
   
10. 
    лизинг келісімшартымен байланысты тәуекелдерден лизинг затын сақтандыруға деген лизинг берушінің немесе лизинг алушының міндеттерін анықтау;
    
11. 
    тараптардың міндеттері мен жауапкершілігі.
    

• 
  келісімшарт мерзімін қамтитын, кезеңдегі мүлік амортизациясы;
  
• 
  несиелік ресурстарды қолданғаны үшін лизинг берушіге төленетін сома;
  

• 
  лизинг берушіге комиссиялық сыйақы;
  

• 
  лизингтік мүлік, лизинг берушімен сақтандырылған жағдайдағы сақтандыру үшін төленетін сома;
  
• 
  келісімшартпен қарастырылған лизинг берушінің қосымша қызметтері үшін ақысы;
  
• 
  қосылған құн салығы;
  
• 
  лизинг берушімен төленген, лизинг келісімшарты бойынша берілетін мүлік салығы;
  
• 
  лизинг берушінің инвестициялық шығындар сомасы;
  
• 
  лизинг келісімшартымен қарастырылған лизинг берушінің басқа да шығындары.
  

Фактор – кәсіпорын рөлінде көбінесе банктер (көптеген банктер қазіргі таңда банк топтарына айналуда; олар тек қаржылық қызмет көрсетумен айналысып қоймайды, сонымен қатар өз құрылымында факторингтік, лизингтік, инжинирингтік, консалтингтік кеңселерді қалыптастыра отырып, клиенттерге кешенді қызмет көрсетуді жүзеге асырады) шығады.

Факторингтік операциялардың таралуы қазіргі таңда төлемнің қарапайым мерзімінің 1 айдан 3 айға дейінгі аралықты қамтитындығымен байланысты. Егер, банк мұндай төлемдер бойынша талаптарды төлесе, онда сконто (италиян тілінен аударғанда sconto – баға бойынша жеңілдік) шарты қолданылады, қаражаттар айналымы көбейеді.

Әртүрлі ерекшеліктері бар белгілердің негізінде жіктелетін, факторингтік операциялардың бірнеше түрлерін бөліп көрсетуге болады (15 - сурет).

Факторингтік операциялар ішкі және халықаралық болуы мүмкін. Егерде жабдықтаушы – фирма және оның клиенті, яғни сату – сатып алу бойынша тараптар, сонымен қатар факторингтік компания бір елдің территориясында орналасса, онда бұл - ішкі факторинг. Егерде факторингтік келісімшарттың қатысушылары әртүрлі елдердің территориясында орналасса, онда бұл – халықаралық факторинг.

• 
  тікелей импортты факторинг;
  
• 
  тікелей экспортты факторинг.
  

Факторингтік операциялар ашық және жасырын деп екіге бөлінеді. Ашық факторинг – егерде факторингтік компания сатып алу туралы талабын борышкерге ескерткен жағдайда туындайды. Жасырын факторингте клиент өзінің сатып алушыларын ескертпей, факторингтік компаниямен келісімшарт жасайды. Жіктелудің аталған белгісі негізгі болып табылады, өйткені факторингтік операцияларды ұйымдастыру келісішарт түріне байланысты болады. Бұл жерде ұстанымдық тұрғыдан алғандағы ерекшелік, ол сатып алушы кәсіпорын ақшаны ақырында кімнің шотына төлейтігінде. Ашық факторингте төлем тікелей факторингтік компаниямен жүргізіледі, ал жасырын факторинг кезінде – жеткізуші – кәсіпорынмен жүргізіледі, өйткені сатып алушы факторингтік компанияның қатысатыны туралы ескертілмеген.

Сонымен қатар, факторингтік келісім кері талап (регресс) құқығымен және кері талап (регресс) құқығынсыз болуы мүмкін. Регресс құқығының болуы сатып алушы өз міндеттемелерін орындаудан бас тартқан жағдайда, жеткізуші – кәсіпорыннан төленген соманы кері қайтаруға талап етуге мүмкіндігі бар, яғни аталған жағдайда несиелік тәуекел жеткізуші – кәсіпорында болады. Егерде кері талап құқығынсыз факторингтік келісім жасаған болса бұл жағдайда факторингтік компанияға ақшалай талаптарды сатумен қатар несиелік тәуекел де беріледі.

Регресс құқығымен келісім жасау барысында жеткізуші – кәсіпорын факторингтік компанияға сатылған қарыз талаптары бойынша белгілі бір несиелік тәуекелде бола береді. Аталған жағдай әдетте, егерде жеткізуші өзінде күдікті қарыз міндеттемелері болмайтындығына сенімді болған жағдайда, немесе олардың өз сатып – алушы клиенттерінің несиеқабілеттілігін мұқият тексеріп оң бағалаған жағдайда орын алады. Сондықтан да жеткізуші – кәсіпорын несиелік тәуекелді сақтандыру қажеттілігі бойынша қызмет көрсету шығындарын төлеуді қажет деп есептемейді.

Факторингтік келісімдер алдын – ала төлем түрінде немесе белгілі бір мерзімге талаптарды төлеу түрінде жеткізушіге несие беру туралы келісімдер арқылы жасалуыда мүмкін. Алдын – ала төлем туралы келісім жасаған жағдайда жеткізуші – кәсіпорынмен қайта табыстау бойныша талаптарының 80% аванс ретінде төленеді. Ал қалған бөлігі сатып алушыдан қаражат түскеннен кейін факторингтік компания арқылы төленеді. Белгілі бір мерзімге талаптарды төлеу барысында қайта талап етілген қарыз талаптарының сомасы (шығындарды шегергенде) нақты бір мерзімге немесе белгілі бір уақыт өткеннен кейін жеткізуші – кәсіпорынға аударылады.

Факторингтік қызмет көрсету туралы келісім жеткізуші – кәсіпорын мен факторингтік компания арасында, әдетте бір жылдан төрт жылға дейінгі мерзімге жасалады және оның мерзімі келесідей себептер бойынша тоқтатылуы мүмкін:

• 
  тараптардың өзара келісмі;
  
• 
  факторингтік компанияның қалауы;
  
• 
  жеткізушінің қалауы;
  
• 
  жабдықтаушының төлемқабілетсіздігі.
  

Факторингтік келісімде тараптардың әрқайсысының құқықтары мен міндеттері қарастырылуы керек: жеткізушілерге несиені ұсыну процедуралары, қарыз талаптарын қайта табыстау мен оларды инкассалау, өзара талаптарды жүзеге асыру тәртібі, несиелік тәуекелдерді сақтандыруды жүзеге асыратын лимиттер сомасы және т.б.

Келісімшартта, сонымен қатар жеткізушіден алынатын төлем көрсетілуі керек. Халықаралық тәжірибеде факторинг тәжірибесінде факторингтік кәсіпорынның табыс алуының екі тәсілі қолданылады: дисконт түрінде және көрсетілген қызметтер үшін сыйақы түрінде.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Кәсіпкерлік қызметті қаржыландырудың ішкі көздеріне не жатады?
   
2. 
   Шаруашылық жүргізу субъектісінің қаржылық қатынастарын сипаттап беріңіз.
   
3. 
   Кәсіпорынның қаржы ресурстарының құрамын ашып көрсетіңіз.
   
4. 
   Басқару жүйесі ретіндегі қаржы менеджментінің мазмұны неде?
   
5. 
   Қаржылық жоспарлаудың мазмұны.
   
6. 
   Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру.
   
7. 
   Кәсіпкерліктегі факторингтің мәні неде?
   
8. 
   Жеткізуші үшін факторингтің артықшылықтары неде?
   
9. 
   Лизингтік операциялардың мәні неде?
   
10. 
    Лизинг субъектілері деген кімдер? Лизингтің қандай түрлерін білесіз?