Оқулық Алматы, 2014 Әож 330(075. 8) Кбж 65 я73 ж 39

месе  оларды  орындау  барысын  тексеруге  арналған  институттар- 
ды  құрумен,  сондай-ақ  мемлекеттік  материалдық  жэне  қаржылық 
қаражаттарды пайдаланумен айқындалады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің барлық біз атап өткен фун- 
кциялары  іс  жүзінде  мемлекеттік  бағдарламалардың  прициптерін, 
тәсілдері  мен  эдістемелерін  эзірлеуде,  болжамдарда,  макроэко- 
номикалық реттегіштерді  пайдалану  механизмдері  мен  шарттарын 
анықтауда,  мемлекеттік  жэне  аймақтық  даму  бағдарламаларын 
үйлестіруде,  шетелдік  инвестицияларды  тарту  мен  пайдала­
ну  жөніндегі  шараларда,  сыртқы  экономикалық  байланыстыр- 
ды  дамыту  мен  мемлекетаралық  келісім-шарттардың  орындалу- 
ын  бақылау  жөніндегі  шараларда,  кәсіпкерлік  қызметті  қолдау 
және  экономикадағы  монополизмді  жеңу  жөніндегі  шараларда, 
инвестициялық  жобаларды  мемлекеттік  бағдарламаға,  қуаттарды 
оңтайландыруға  жэне  өндіріс  күштерін  аймақтарда  тиімді  ор- 
наластыруға  сәйкес  жүзеге  асыруда  көрініс  табады.  Мүның  бэрі 
мемлекеттік  реттеу  макроэкономикалық  мәселелерді  шешу  мен 
нарықтық  қатынастарды  дамыту  үшін  жағдай  жасау  жағына 
ойысқанын көрсетеді.  ЭМР  арқылы экономикалық үдерістерді рет­
теу  мен  жолға  қоюды  ұйымдастырудың  тиісті  тәсілдері  белгіле- 
неді.  Мемлекеттік реттеу формаларын қолдану тэжірибесіне сэйкес 
тәсілдердің келесі топтарын бөліп көрсетуге болады:
1. 
Әкімшілік-қүқықтық  формасы:  заң  шығарушылық  жэне 
ұйымдық-экімшілік болып негізгі  екі деңгейге бөлінеді.
Біріншісі  осылардың  негізінде  өзіне  тэн  қатынастармен 
барлық  қоғамдық  өндіріс  қызметін  атқаратын  заңдарды  әзірлеу, 
қабылдау,  бекіту  мен  іске  асыруды  (заң  шығарушылық  деңгейді) 
айқындайды.  Қабылданатын  заңдар  мемлекет  пен  шаруашылық 
жүргізуші  субъектілердің  екі  жаққа  бірдей  мүдделерін  жан- 
жақты  іске  асыруды  мақсат  түтады,  олар  стратегиялық  сипатта 
болады  жэне  экономикалық  қызметтің  қандай  да  бір  саласының 
принципті  мэселелерін  реттейді,  мысалы,  2008  жылғы 
10 
желтоқсандағы  «Салықтар  жэне  басқа  да  бюджетке  міндетті 
төлемдер  туралы»  ҚР  Заңы  (салық  саласы),  2011  жылғы  6 
қаңтардағы  «Мемлекеттік бақылау  мен  қадағалау туралы»  ҚР  Заңы 
және т.б.
14

Екіншісі  біріншісінен  туындайды  жэне  қабылданған  заңдарды 
тікелей  орындау  мақсатында  жергілікті  билік  басшылыққа  алатын 
шешімдер,  нұсқаулар  мен  директивалар  түріндегі  уәкілетті  орган- 
дар  шығаратын  (қосалқы  заң  деңгейіндегі)  нормативтер,  ереже- 
лер,  нұсқаулықтар  болып табылады.  Басқаша сөзбен  айтқанда,  бұл 
деңгейді құқықты қолдану сатысы ретінде сипаттауға болады.
2. 
Экономикалық  форма  -   макро-  жэне  микроэкономикалық 
жағдайларды  реттеуде  мемлекеттік  органдардың  экономикалық 
тетіктермен  ықпал  етуі.  Оған  қаржылық-несиелік,  бюджеттік- 
салықтық,  амортизациялық,  кедендік,  саудалық  жэне  сыртқы 
экономикалық саясат кіреді.
ЭМР  (орысша  ГРЭ)  тәсілдері  туралы  айта  отырып,  тарихи 
тұрғыда  екі  жетекші  әдістемелік  көзқарастың:  кейнсиандық  мек- 
тептің  жэне  неокейнсиандық  синтездің  қалыптасқанын  көрсету 
керек.  Бұл  екі  теориялық  ағымның  да  негізі  ортақ  жэне  қоғам- 
ның  стратегиялық  межеге  қол  жеткізуі  мақсатында  мемлекетті 
экономикалық  саясатты  жүргізуге  арналған  меншік  пен  шаруашы- 
лық  жүргізу  функциясына  ие  экономикалық  жүйенің  субъектісі 
ретінде қарастырады. Концепциялардың арасындағы айырмашылық 
мемлекеттік  ықпал  ету  тэсілдерін  жоққа  шығаруға  дейін  барып 
пайдаланумен  айқындалады.  Атап  айтқанда австриялық экономист 
Хайек мемлекетке «түнгі күзетші» деген анықтама берген.
Дж.М.  Кейнс  және  кейнстен  кейінгі  өкілдер  мемлекет  функ- 
цияларының  бірі  нарық  жай-күйінің  параметрлерін  қадағалау 
болып  табылады  деп  есептейді.  Кез  келген  тепе-тең  емес  ықпал 
тіркелуі  жэне  жан-жақты  тұрақтандырғыштар  негізінде  теңдей 
теңестірілген  өсім  траекторясына  қайта  бағытталуы,  яғни  мем- 
лекеттік  органдар  осы  жан-жақты  тұрақтандырғыштар  арқылы 
нарықтың қандай да бір сегментіне ықпал етуі тиіс.
Реттеу  тэсілдері  -   басқару  субъектісінің  нысанға  (объектіге) 
практикалық  жэне  теориялық  тұрғыда  ықпал  етуі.  Биліктің 
мемлекеттік  органдары  мен  жергілікті  жердегі  билік  реттеу 
субъектілері  болады,  олар  халық  пен  кәсіпкерлік  қүрылымдардың 
мүдделерін  қорғауға  міндетті.  Қоғамдық  өндіріс,  экономикалық 
құбылыс, үдерістер, атап айтқанда шаруашылық қүрылымдары, ин-
15

вестициялар,  ақша  айналымы,  валюталық  қарым-қатынастар,  жұ- 
мыспен қамтылу және т.б. реттеу субъектілері болып табылады.
Экономикалық  реттеудің  кез  келген  тэсілінің  бойында  әкім- 
шілік  бағындыру  элементі  бар  немесе  мемлекеттік  биліктің 
құралы  болып  табылады.  Әкімшілік  тәсілдер  экономикалық  си- 
патта  болады,  өйткені  олардың  қызмет  ету  саласы  экономикалық 
жүйе.
Экономикалық  реттеу  бюджет-салық  және  несие-ақша  са- 
ласын  қамтиды.  Біріншісіне  мемлекеттік  шығындар,  салықтар, 
трансферттік  төлемдер,  субсидиялар,  яғни  мемлекеттік  бюджет 
негізінде  іске  асырылатын  төлемдер  жатады.  Екіншілері  ақша 
белгілерінің  эмиссиясын,  банкаралық  ставкалар  пайызын  реттеуді 
қамтиды.
Әкімшілік-ұйымдық  тэсілдер  міндеттік  сипатта  жэне  орын- 
далмағанда  белгілі  бір  санкцияларды  қарастыратын  жарлықтарды, 
бұйрықтарды,  өкімдерді,  жазбаша  нұсқаулар  мен  басқа  да  құ- 
жаттарды қамтиды.
Екі  тэсіл  де  -   экономикалық  жүйенің  ажырамас  бөлігі.  Эко- 
номикалық  эдебиетте  тікелей  жэне  жанама  тәсілдер  де  айыр- 
машылықта  болады,  бірінші  жағдайға  экономикалық  тәсілдер,  ал 
екінші  жағдайға  экімшілік-қүқықтык  тәсілдер  жатқызылады.  М.  В 
Иванованың  лекциялар  конспектінде  тікелей  тэсілге  шаруашылық 
жүргізу  субъектілерінің  атаулы  қайтарымсыз  қаржыландырылуы 
мен  салық  және  несие  жүйесіндегі  жеңілдіктер  жатқызылған. 
Мұнда жеңілдіктер мен преференцияларды да жатқызуға болады.
Пайдаланатын  тетіктер  негізінде  реттеу  механизмдерін  анық- 
тау  -   мемлекеттік  реттеудің  негізгі  элементі.  «Мемлекттік  рет­
теу  механизмі»  ұғымы  техникалық  текке  ие  жэне  экономикалық 
эдебиетте  белгілі  бір  қызметке  ұмтылысты  оятатын  әрекетті  туын- 
дататын тетікті білдіреді.
Реттеу  ұғымы  оның  дамуын  қажетті  бағытқа  түсіру  мақсатын- 
да  объектіге  тікелей  немесе  жанама  ықпал  етуді  білдіреді.  Осы- 
дан  барып,  жүйеге  реттегіштік  ықпал  ету  дегеніміз  субъектіге 
қатысты  басым  мақсаттарға  қол  жеткізуге  бағытталған  белгілі 
бір  болжамды  әрекетті  қамтамасыз  ететін  шаралар  кешені  болып 
шығады.
Реттеу  күрделі  көп  факторлы  құбылыс  жэне  оны  іске  асыратын 
нақты  механизмдерді реттеу үдерісі ретінде жүзеге асады.
16