224
17. БӨЛІМ. КƏСІПОРЫН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ƏРЕКЕТІ
17.1. Инвестициялар түсінігі, түрлері
Инвестициялар – пайда табу мақсатында кəсіпкерлік қызмет объектілеріне
капитал жұмсау. Мақсатына жəне мерзіміне қарай инвестициялар келесі
топтарға бөлінеді:
— қоржынды – бағалы қағаздарды сатып алу жəне оларға басқару жүргізу.
— венчурлық – жаңа қызмет өрістеріне немесе жаңа өнімдерге жұмсалатын
қаржы
— тура – шаруашылық жүргізуші субъектілерінің жарғылық капиталына
жасалынатын салымдар
— аннуитеттер – сақтандыру жəне зейнетақы қорларына жасалынатын
салымдар.
Жалпы алғанда инвестициялар қоржынды жəне нақты болып бөлінеді.
Нақты инвестициялар келесі түрде бөлінеді:
1) мүлікке – күрделі шығындар
2) материалдық емес (кадрларды даярлау, жарнама, зерттеулерге,
құрастыруларға).
Формасына қарай инвестиция түрлері:
a) ақшалай немесе оған эквивалентты қаржымен;
b) жер қорымен;
c) ғимараттармен, құрлыстармен, жабдықпен немесе басқа мүлікпен;
d) ақшалай саналған мүлік құқықтарымен (патент, сауда маркалары, лицензия).
Инвестиция көздері:
1) кəсіпорынның өзіндік қаржысы (пайда, амортизация, сақтандыру қоры);
2) келтірілген қаржы (акция, облигация, бағалы қағаздар сату);
3) қарызды қаржы (несие, облигациялық қарыз, шетел банктердің, ұйымдардың
несиелері, сақтандыру жəне зейнетақы қорларының несиелері);
4) Жоғары тұрған холдингпен, қаржы-өнеркəсіптік топтармен берілетін қаржы;
5) Мемлекеттік бюджет пен қаржы қорларынан тегін салымдар;
6) Шетел инвестициялары.
Инвестициялау қағидалары:
1) «замазка» қағидасы. Инвестиция тиімділігін алдын-ала анықтау.
2) Адаптациялық шығындар қағидасы. Жаңа инвестициялық ортаға
бейімделу шығындары.
3) Мультипликатор қағидасы. Салалардың байланысын ескеру.
4) Q қағидасы. Қатаң реттеу жүргізілмейтін кəсіпорындарда қолданылады.
Инфляцияны, тəуекелді, қайтарып алу мерзімін жəне капитал салу
шарттарын есебке алу.
Инвестицияларды жасау нəтижелері: экономикалық, техникалық,
əлеуметтік, экологиялық, саяси
Күрделі шығындар - өндірістік қорлардың құнын өсіруге жіберілетін
салым
225
17.2 Күрделі шығын түрлері:
1) ескі – іс жүзінде істейтін негізгі қорлар құны (К
е
).
2) жаңа – жаңа жабдықтың құны: бағасы, жеткізу жəне орнату құны,
модернизация шығыны, жобалауға, құрылысқа жəне айналым қаржыны
өзгертуге кеткен шығындар:
О
К
К
К
К
К
с
п
м
о
н
±
+
+
+
=
3)
колд
жана
ж
К
К
К
+
=
К
қолд
– қолданылған күрделі шығындар.
4) К
қос
=К
ж
–К
е
17.3 Инвестициялардың экономикалық тиімділігін анықтау əдістері.
Инвестиция тиімділігін анықтағанда келесі көрсеткіштер анықталады:
1) Коммерциялық тиімділік көрсеткіштері – тікелей қатысушылар үшін
нəтижелерді сипаттайды.
2) Бюджеттік тиімділік көрсеткіштері – мемлекеттік, жергілікті
бюджетке əсерін сипаттайды.
3) Экономикалық тиімділік көрсеткіштері– қатысушылардың, аймақтың,
жалпы елдің тура мүддесіне қатысты болатын жоба бойынша шығындар
мен нəтижелерді сипаттайды.
1) Классикалық əдіс
Күрделі шығындардың абсолютты нəтижелігін күрделі шығындар
тиімділік коэффициенті сипаттайды:
К
П
Е
=
П – пайда; К – күрделі шығын
Салыстырмалы экономикалық тиімділік көрсеткіштері бірнеше вариантты
салыстыруға мүмкіндік береді. Ол үшін келтірілген шығындар формуласы
қолданылады:
min
С
Т
К
min
К
E
C
н
н
®
×
+
®
×
+
С – жылдық өзіндік құн.
Е
н
– экономикалық тиімділіктің нормативты коэффициенті.
К – күрделі шығындар. Т
н
– ақталу мерзімі.
Тиімді вариантты іске асырудың экономикалық нəтижесі келесі формула
бойынша табылады:
)
К
Е
С
(
)
К
Е
С
(
Э
2
н
2
н
1
×
+
-
×
+
=
Ақталу мерзімі: Та = (К
2
– К
1
)/П(Үж)
Жылдық экономикалық үнем:
Үж = (С
1
– С
2
)*В
2
2) Дисконттау əдісі
Инвестициялар кəсіпорын қызметіне ұзақ уақыт ішінде əсер етеді.
Шығындарды мен нəтижелерді белгілі бір уақыт шектерінде бағалайды, оны
есептеу горизонты (Т) деп атайды. Осы есептеу горизонтын құрайтын уақыт
аралықтары (бірліктері) есептеу қадамдары деп аталынады. Есептеу
горизонтының ұзақтығы келесі факторларға тəуелді болады:
ü Объектіні жасау жəне қолдану ұзақтығы;
ü Негізгі технологиялық жабдығының қызмет ету мерзімі;
226
ü Алдын ала белгіленген пайда сипаттамаларына жетуіне қарай;
ü Инвестор талаптары.
Барлық шығындар бастапқы жəне ағымдағы болып бөлінеді. Есептеулерге
қолданылатын бағалар келесі болуы мүмкін:
1) Базистік – белгілі бір уақыт мерзімінде халық шаруашылығында
қалыптасқан бағалар. Олар бүкіл есептеу мерзімі ішінде өзгеріссіз
қалады (Ц
б
).
2) Болжамды бағалар – баға динамикасын болжау негізінде белгіленеді.
Үнемі түзетіліп отырылады (инфляцияны есебке алмай):
)
t
,
t
(
c
б
п
н
I
Ц
Ц
×
=
)
t
,
t
(
c
н
I
– t есептеу қадамында бастапқы t
н
мерзімімен салыстырғанда өзіндік
құнның өзгеру индексы.
3) Есепті баға – инвестирлеу нəтижелерін инфляцияны есебке алып
есептегенде қолданылады:
)
t
,
t
(
и
п
р
н
I
Ц
Ц
×
=
I
и
– инфляция индексы.
Инфляция – экономикадағы немесе жеке қор түріне бағалардың өсуі.
ст
ст
н
Ц
Ц
Ц
I
-
=
Инвестициялар ұзақ уақыт бойы кəсіпорын қызметіне əсер етуіне
байланысты барлық шығындарды жəне нəтижелерді бастапқы мерзім
бағаларына келтіру қажеттігі туындайды. Ол үшін дисконттау коэффициенті
қолданылады:
(
)
t
t
E
1
1
+
=
a
t – есептеу қадамы.
Е – дисконт нормасы, капиталға саналған пайда нормасына тең, инвестор
өздігінен белгілейді. Ол үшін банк депозиттерінің пайызына, ірі сенімді
фирмалар акцияларының дивиденд пайызына, өндіріс рентабельділігіне назар
аударылады.
17.4. Инвестициялардың коммерциялық тиімділігін сипаттайтын
көрсеткіштер
Инвестициялық жобаның коммерциялық тиімділігі мына негізгі
көрсеткіштерді пайдалану арқылы анықталады:
таза дисконтталған табыс (ТДТ);
табыстылықтың ішкі нормасы (ТІН);
табыстылық (тиімділік) индексі (ТИ);
капиталды қайтару мерзімі (Ток).
Таза дисконтталған табыс, нақты жобаны жүзеге асыру арқылы мүмкін
болған ағымдағы пайдаланудың өсуін анықтайды. Оның көлемі ,бастапқы
Достарыңызбен бөлісу: |
