212
Қазақстан Республикасының Салық Заңнамасы барлық кəсіпорындарға,
ұйымдарға, олардың меншік нысандарына қарамастан, міндетті салық
төлемдерін белгілейді.
Салықтың екі түрі бар. Бірінші түрі – табыс пен мүлік салықтары:
кəсіпорын пайдасына салынатын табыс салығы; əлеуметтік сақтандыру мен
еңбекақы жəне жұмыс күші қорына (басқаша айтқанда, əлеуметтік салықтар,
əлеуметтік жарналар); мүлік салықтары, оның ішінде жер мен басқа да
жылжымайтын мүліктерге салынатын салықтар; пайда мен капиталды шетелге
аудару салығы, т.б. Олар нақты заңсыз немесе заңды тұлғалардан алынады,
оларды
тура салықтар деп атайды. Екінші түрі – тауар мен қызмет
салықтары: Қазақстан Республикасындағы айналым салығы – көптеген
дамыған
елдерде қазіргі кезде қосымша құн салығына ауыстырылған; акциздер (тауар
немесе қызметтің бағасына тікелей қосылатын салықтар); мұра салығы;
жылжымайтын мүлікпен жəне құнды қағаздармен байланысты мəмілелерге
салынатын салықтар , т.б. Бұл салықтар
жанама болып саналады. Олар
ішінара
немесе толығымен, тауар немесе қызметтің бағасына ауыстырылады.
Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері мен салықтары:
1) бонустар: жазылу, коммерциялық табылу, өндіру; 2) роялти; үстеме
табыс салығы.
Жазылу бонусы – жер қойнауын геологиялық зерттеу жəне кейін өндіру
құқығы үшін төленетін бір жолғы бекітілген төлем, жер қойнауын
пайдаланушылар сəйкес операцияларға белгіленген тəртіпте келісім жасасқан
жағдайда төлейді.
Коммерциялық табылу бонусы бір жолғы бекітілген төлем, жер
қойнауын пайдаланушылар келісім аумақта коммерциялық тұрғыдан табыс
табылған жағдайда төленеді.
Өндіру бонусы бекітілген төлем, жер қойнауын пайдаланушылар жер
қойнауын өндірудің белгілі бір талаптарына немесе өндірудің белгілі
кезеңдеріне
қол жеткізген жағдайда, мерзімді түрде төлейді.
Роялти төлеушілер – пайдалы қазбаларды өндіру мен техногендік
құрылымдарды өңдеуді жүзеге асыратын жер қойнауының пайдаланушылары.
Үстеме табыс салығын төлеушілер пайдалы қазбаларды өндіру мен
техногендік құрылымдарды өңдеуді жүзеге асыратын жəне біршама жақсырақ
табиғи жағдайларда жүргізетін, қызметінен қосымша табыс алатын немесе
өндіретін өнімдерін біршама жақсырақ, нарық жағдайында өткізетін жер
қойнауын барлық пайдаланушылар.
Жазылу бонустарының бастапқы көлемдері, Қазақстан Республикасының
Министрлер Кабинетімен құрылатын арнайы өкілетті органмен белгіленеді.
Бонустарды төлеу тəртібі, ақырғы көлемдері, басқа да төлем шарттары
келісім-шартта көрсетіледі. Роялти салынатын нысан ретінде, жер қойнауын
пайдаланушы өндірген пайдалы қазбалардың немесе онымен өңделген
техногендік құрылымдардың көлемдері саналады. Роялтиді төлеу тəртібі мен
ақырғы көлемдері басқа да төлем шарттары келісім-шартта көрсетіледі.
213
Бонустардың барлық түрлері ақшалай түрде төленеді. Роялти заттай жəне
ақшалай түрден төленуі мүмкін. Төлемдердің заттай жəне ақшалай түрлерін
үйлестіру рұқсат етіледі. Роялти заттай түрде төленген жағдайда, келісім-
шартта өндірілетін өнімнің жеткізілу орны мен талаптары көрсетіледі. Ал
үстеме
табыс салығы, ақшалай түрде төленеді. Жер
қойнауын пайдаланушының
табыс салығы мен үстеме табыс салығы үшін, салық салынатын табыс
анықталған жағдайда, жазылу бонусы төленбейді. Коммерциялық табылу
бонусы, өндіру бонусы жəне роялти жер қойнауын пайдаланушының табыс
салығы мен үстеме табыс салығы үшін салық салынатын табыс анықталған
жағдайда, ұсталанып қалынады.
Жер қойнауын пайдаланушылардың бонустар мен роялтиді төлеу
мерзімдері келісім-шартта көрсетіледі. Есепті жылда алынған үстеме табыс
салығы, есепті жылдан кейінгі жылдың 15 сəуіріне қарай төленеді.
214
16. БӨЛІМ. КƏСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫСЫ
16.1 Кəсіпорынның қаржылық қатынастарының мəні мен олардың
функциалары.
Қаржы жəнө қаржылық қатынастар мөмлекеттің функциялар мен
қызметтерін орындауға жəне өндірісті ұдайі өндіру жағдай жасауына
қамтамасыз
ету
мақсатында
орталықтаңдырылған
жəне
орталықтандырылмаған ақша қаржысын қүру, бөлу жəнө қолданумен басты
эканомикалық қатынастар болып табылады.
Орталықтарындыралған қаржы
деп мемлекеттік бюджеттік жүйеде жəне мемлекеттің бюджеттен тыс қорларда
жиналатын (аккумулируемый) мемлекеттік ақша қаржы қорын қүру жəне
пайдаланумен
байланысты
эканомика
қатынастарын
айтамыз, ал
орталықтандырылмаған қаржы деп кəсіпорындардың ақша қорларының
айналымына бастты ақша қатынастарын айтамыз. Бірақ бүл қатынастар əртүрлі
болуы мүмкін, белгілі бір қатынастар саласын қүрады, өзіндік ерекшеліктері
болады. Əртүрлі қаржылық қатынастардың нəтежесінде ақша қаражатының
қорлары қүрылатын жəне
қолданылатын қаржылық
қатынастардың
салаларының жинағы келесі түрде болатын мемлекет қаржылық жүйеде
қүрайды. Мемлекет қаржы жүйесі келесі сүретте көрсетілген (сүр.1).
1-сүрет. Қаражатының қорлары қүрылатын жəне қолданылатын қаржылық
қатынастардың салаларының жинағы.
Қаржы жүйесі
Кəсіпорын мекеме
ұйымдардың
қаржысы
Сақтандыру ұйымдар
қаржысы
Мемлекеттік
қаржысы
Коммерция
негізінде
қызмет
етет
ін
Коммерция емес
ұиымдар
қаржысы
Қ
оғ
амды
қ
бірлест
ікт
ер
Жеке
са
қтандыру
М
үлік
ті салы
қтандыру
Жауаптылы
қты
Қ
айт
а са
қтандыру
Мемлек
етт
ік
бюджет
Бюдже
ттен
тыс
қорла
р
Мемлекетт
ік несие
