229
)
2
(
1
1
1
1
1
+
ï
ï
þ
ïï
ý
ü
ï
ï
î
ïï
í
ì
úû
ù
êë
é
-
+
-
-
=
å
i
n
Д
i
Ktc
n
Т
ок
Жылдық табыс көлемі өзгеріп отыратын жағдайда инвестициялардың
өзін ақтау мерзімі дисконтталған табыстардың бірізді қатарын, дисконтталған
инвестицияларға тең көлемге дейін қосындылау арқылы анықталады. Табыс
көлемі капитал құнынан
артық болған жағдайда, өзін ақтау мерзімі орын алады.
Яғни, Д
tэ
> К
tc
. Дисконттау нормасы табыстылықтың ішкі нормасына тең
болып, құрылыс аяқталу сəтіне қарай табысты келтіру барысында,
инвестициялардың өзін ақтау мерзімі, табыстар оң болатын кезеңге тең келеді.
Сондықтан, ТДТ- өзін ақтау мерзімі бар дисконттаудың шекті нормасы.
Бұл көрсеткіштің негізгі кемшілігі оның нысанның бүкіл жұмыс
жасаған кезеңін ескермейтіндігінде, яғни оған өзін ақтау мерзімі шегінде
алынған табыстар əсер етпейді. Капиталдың өзін ақтау мерзімі – бұл шектеу
көрсеткіші, яғни, оны жобаларды мүлдем қолайсыз əрі неғұрлым мұқият
талдауды
қажет етеді деп, алғашқы бөлу барысында қолдану қажет.
Табыстылық индексі (ТИ) – бұл дисконтталған табыстардың тап сол сəтте
инвестициялық шығындарға
дисконтталғандарына қатынасы, яғни:
с
с
с
э
э
э
t
Т
t
с
t
Т
t
э
i
t
К
i
t
Д
ИД
)
1
(
)
1
(
+
×
+
×
=
å
å
.
Табыстылық индексі келтірілген нəтижелердің, келтірілген
инвестицияларға қатынасы сияқты анықталады:
с
с
с
с
с
с
э
э
э
t
Т
t
с
t
Т
t
с
t
Т
t
э
i
t
К
i
t
К
i
t
Д
ИД
)
1
(
)
1
(
)
1
(
2
+
×
+
×
-
+
×
=
å
å
å
.
Тиімді жобалар үшін, ТИ бірден, ал ТИ нөлден артық болуы тиіс. ТИ
жоба рентабельділігінің бірлігінен артық болуы, оның нақты пайыздық
мөлшерлемесі
барысындағы
қосымша
табыстылығын
дəлелдейді.
Инвестицияларды бағалау үшін пайдаланылатын көрсеткіштердің (ТДТ, ТІН,
Ток, ТИ) талдауы оларды анықтау негізінде əр түрлі уақыттағы нəтижелер мен
230
шығындарды дисконттау əдісі жатқандығын көрсетеді, олардың арасында
мынадан байланыс бар:
егер ТДТ > 0, онда ТИ1 > 1, ТИ2 > 0 жəне ТІН > i;
егер ТДТ = 0, онда ТИ1 = 1, ТИ2 = 0 жəне ТІН = i;
егер ТДТ < 0, онда ТИ1 < 1, ТИ2 < 0 жəне ТІН < i.
Тəжірибе аталған көрсеткіштердің қайсысыі жобаны қабылдау немесе
қабылдамау үшін жеткілікті болмайтындығын көрсетіп отыр. Сондықтан,
қаражаттарды инвестициялау туралы шешім, барлық бағалау көрсеткіштерін
ескере отырып қабылданады.
АҚШ шикізат секторындағы ірі компаниялардың тəжірибесі көрсетіп
отырғандай, көбіне инвестицияларды бағалау барысында таза дисконтталған
табыс пен табыстылықтың ішкі нормасы қолданылады. Ал басқа көрсеткіштер,
көмекші ретінде пайдаланылады.
Жобаны қаржыландыру туралы шешім қабылданған кезде, түрлі
шектеулер мен формальдық емес белгілер ескеріледі: қызметкерлер құрамының
қауіпсіздігі, қоршаған
ортаны қорғау, нарықты
сақтау бойынша талаптар, т.б.
Жобаның
коммерциялық
нəтижелігі
қаржылық
шығындарды
табыстылық нормасын қамтамасыз ететін нəтижелерді салыстыру арқылы
анықталады.
Е = Нəтиже/Шығындар
Əр қадамдағы нəтиже ретінде нақты ақшаның ағыны қолданылады.
Жобаны іске асырғанда 3 түрлі қызметті бөліп көрсетеді:
1.
Инвестициялық – негізгі қорлар құнының өзгерісімен байланысты.
2.
Операциялық – кəсіпорынды басқарумен жəне ағымдағы шығындармен
байланысты.
3.
Қаржылы – бағалы қағаздар қоржынымен байланысты.
Қызметтің əр түрі ақшаның келуімен жəне шығуымен байланысты болады.
)
t
(
i
)
t
(
i
i
О
П
Ф
-
=
П – ақшаның түсімі.
О – ақшаның шығыны.
Ф – нəтиже.
Нақты ақша тасқыны деп инвестициялық жəне операциялық қызметтен
түскен ақша мен шығындар арасындағы айырманы айтады.
(
)
å
=
-
=
2
1
i
)
t
(
i
)
t
(
i
О
П
Ф
Нақты ақша сальдосы – бұл барлық үш қызмет түрі бойынша ақша
түсімдері мен шығындары арасындағы айырма.
(
)
å
=
-
=
3
1
i
)
t
(
i
)
t
(
i
О
П
Ф
Негізгі шарт – аталған көрсеткіштер оң сан шығу керек.
231
17.5. Инвестициялық жобаны экономикалық
бағалау барысындағы
тəуекелдерді бағалау
Геологиялық-экономикалық бағалау ө нақтылық жəне белгісіздік,
жоғары тəуекел жағдайында жүргізіледі. Белгісіздіктің негізгі көздері ретінде
инфляция, қорлардың мөлшері мен сапасындағы, технологиясындағы
өзгерістер, несиелік жəне орналастырылған капиталдың құны қарастырылады.
Жобаны жүзеге асыру барысында қолайсыз жағдайлар мен салдарынаң
пайда болуымен байланысты белгісіздік тəуекел ұғымымен нсипатталады.
Тəуекелдер мына түрлерге жіктеледі:
экономикалық (экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы, оның ішінде
заңнама, инвестициялау, нарықтық конъюнктура , т.б. салалардағы
тұрақсыздық);
саяси (саяси курсты жүзеге асырумен байланысты);
əлеуметтік (еңбекшілердің жүргізіліп отырған саясатпен келіспеуі);
экологиялық (апат, төтенше жағдайлар, т.б.);
өндірістік-технологиялық (есептеулердегі қателермен, өндірістегі
апаттармен, т.б. байланысты);
тəуекелдердің басқа түрлері (жобаға қатысушылар əрекеттерінің
белгісіздігі, алдау, т.б.).
Пайда болу көздеріне қарай тəуекелдер
жүйелі жəне
жүйелі емес
болып бөлінеді.
Жүйелі тəуекел сыртқы факторлардың өзгерістеріне
байланысты болғандықтан, оларға ықпал ету мүмкін емес.
Жүйелі емес тəуекел
ішкі факторлардың өзгеруіне байланысты.
Тəуекел деңгейі күтілетін табыс көлемінің, оның орташа немесе есептік
көлеміне қатысты инвестициялаудан ауытқуымен өлшенеді. Бұл жағдайда
мыналарды есептейді:
а) қаржылық шығындар тəуекелінің абсолюттік көлемі, шығындар
сомасы ретінде;
ə) қаржылық шығындардың салыстырмалы көлемі, шығын сомасының
таңдаулы негізгі көрсеткішке қатынасы ретінде.
Инвестициялық тəуекелдер түрлі əдістермен өлшенеді: орташа
шаршылық ауытқу бойынша, вариациялық коэффициент бойынша, р-
коэффициенті бойынша, сараптамалық жолмен.
Орташа шаршылық ауытқу инвестициялық тəуекелдер деңгейін
бағалаудың неғұрлым көп таралған көрсеткіші болып саналады. Бұл
көрсеткішті есептеу, инвестициялардың түрлі көлемдері барысында күтілетін
табыстардың ауытқуын ескеруге мүмкіндік береді.
Вариациялық коэффициент (С
v
) күтілетін орташа табыс
көрсеткіштері өзара ерекшеленген жағдайда, тəуекел деңгейін анықтауға
мүмкіндік береді.
р-Коэффициент жеке инвестициялық жоба тəуекелін, оның
инвестициялық нарық тəуекелі деңгейіне жалпы қатынасы бойынша бағалауға
мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіш негізінен, кейбір құнды қағаздарға қаражат
