Оқулық Алматы 014 Давильбекова Ж.Қ. Кəсіпорын экономикасы: Оқулық Алматы

124
(қызмет  көрсету  белгілері) куəліктерінен  немесе  оларды  пайдалануға
лицензиялық  келісімдерден; ноу-хау  құқықтарынан , т.б. пайда  болатын
құқықтар  жатады. Сонымен  қатар, МеА  қатарына  жер  телімдерін, табиғи
қорларды  пайдалану  құқықтары  мен  ұйымдастырушылық  шығындары  да
жатады.
МеА   амортизацияланатын  жəне амортизацияланбайтын  болып  екіге
бөлінеді. Соңғыларына  кəсіпорындарды құруға қатысты ұйымдастырушылық
шығындар  жатады. Материалдық  емес  активтердің  қалған  бөлігі, негізгі
қаражаттар сияқты амортизацияланады. Бірақ МеА амортизациялану тəртібінің
өз ерекшеліктері болады: кəсіпорын нысананың (МеА) табыс əкелетін мерзімін
немесе  жолдама  құжаттарда  белгіленген  қызмет  мерзімін  негізге  ала  отырып,
амортизация мерзімдерін өз бетімен белгілейді; егер МеА бойынша пайдалану
мерзімін анықтау мүмкін болмаса, ол 10 жылдан аспауы  тиіс (бірақ кəсіпорын
қызметі мерзімінен аспайтын болуы керек).
НҚ  құрылымы. НҚ  өндірістік құрылымы  НҚ əрбір  тобының кəсіпорын
бойынша  жалпы  құн  құрамындағы  үлесімен  сипатталады. Өндіріс  саласының
техникалық  деңгейі, т.б., НҚ-дағы  күрделі  қаржы  салымдарды  пайдаланудың
тиімділігі, НҚ  өндірістік  құрылымын  жəне  сол  құрылымның  даму  қарқынын
сипаттайды. Белсенді 
механикаландырылған, автоматтандырылған,
инновациялық  жабдықтар  көп  болған  сайын, НҚ  құрылымы  да  жақсарады.
Геологиялық  барлау  ұйымдарындағы  НҚ  құрылымының  тапсырмаға
байланысты өзіндік сипаты болады: орындалуы қажет іздестіру, барлау немесе
геофизикалық жұмыстар.
Геологиялық барлау жабдықтарының паркін пайдалану коэффициенті К
п,
жабдықтардың  жалпы  күнтізбелік  мерзімнің  қандай  бөлігінде  жұмыс
жасайтындығын  көрсетеді. Бұл  коэффициент  жабдыққа  деген  мұқтаждықты
есептеу барысында қолданылады. Жабдықтың əрекет ету (жұмыс жасау немесе
бос  жүріс) уақыты   машина  мерзімі  деп аталады. Машина  мерзімінің,
машинаның  жұмыс  жасау  уақытына  қатынасы    жабдықты  машина  мерзімі
бойынша пайдалану коэффициенті К
м
 болып табылады (11-кесте).
11-кесте
Жабдықты пайдалану коэффициенті
Пайдалану коэффициенті
Жабдықтар
паркін, К
п
Жабдықты машина
мерзімі бойынша, К
м
Бұрғылау станоктары мен қондырғылар
0,52-0,80
0,55-0,78
Бұрғылау жабдықтары
0,50-0,85
0,46-0,75
Сораптар
0,61-0,76
0,45-0,60
Іштен жану қозғалтқыштары
0,60-0,78
0,42-0,86

125
Тау ішімен өту жабдықтары
0,60-0,93
0,48-0,70
Электржабдықтар
0,71-0,75
0,86-0,90
Есептеулер  көрсетіп  отырғандай, бұрғылау  станоктары  мен  жабдықтары
60-78-%, тау ішімен өту жабдықтары 48-70-%-ға қолданылады.
Мұнайгаз  өндірудегі  өндірістік  үдерістердің  ерекшелігі, табиғи
факторларға  байланысты  жəне  ол  осы  көрсеткіштің  анықталуын  қиындатады.
Мəселен, бұрғылау  қондырғыларында  белгіленген  номиналды  қуаттылық
болмайды. Олар жүк көтерулері бойынша жіктеледі. Дегенмен, бұл да олардың
негізгі өндірістік  міндеттерін  толық  көрсетпейді. Бұрғылау  қондырғыларының
өндірісділігі  көптеген  табиғи  факторлармен  анықталады (бұрғылау  тереңдігі,
тау  кендерінің  қаттылығы  мен  бұрғылануы, т.б.). Сол  себепті, бұл  жерде
бұрғылау қондырғыларын пайдалану  қарқындылығының дəрежесін тау  ішімен
өтетін  жердің  нақты  көлемінің  осыған  ұқсас  ұңғымадағы  барынша  ықтимал
жердің  көлеміне  қатынасы  арқылы  бағалауға  болады: бұрғылаудың  орташа
техникалық жылдамдығы:
К
э.б.
=v
k
/v
т
мұндағы v
k
– бұрғылаудың коммерциялық жылдамдығы;
v
т
 – бұрғылаудың техникалық жылдамдығы.
Дегенмен, бұл  бұрғылау  қондырғыларының  экстенсивті  пайдаланылуын
сипаттайды; пайдаланудың  қарқындылығы, нақты  жылдық  өндірісділіктің  ең
озық  бұрғылау  бригадасындағы  ұқсас  көрсеткіштерге  қатынасы  арқылы
бағаланады:
К
и.б.
= v
k
/v
пер
;
мұндағы v
k
 – бұрғылаудың орташа коммерциялық жылдамдығы, м/ст.-ай;
v
пер
 – озық бригаданың коммерциялық жылдамдығы, м/ст.-ай.
Ұңғымаларды 
пайдалану 
қарқындылығы; олардың 
дебиттерін
сипаттайды. Кенорнының  таусылуына  қарай, қабат  қысымы  бірте-бірте
төмендеген сайын, ұңғыманың дебиттері де азаяды.

126
8. ҰЙЫМДАРДЫҢ АЙНАЛЫМДЫҚ ҚҰРАЛДАРЫ
8.1 Айналымдық құралдардың экономикалық мəні, құрамы, құрылымы
Өнеркəсіптік  кəсіпорынның  айналымдық  құралдары – ақшалай  түрдегі
айналымдағы өндірістік қорлар мен айналыс қорларының жиынтығы.
Өндірістік  айналымдық  қорларға  шикізат, материал, отын қорларынан
басқа, аспап, құрал-сайман, т.б. заттаржатады. Оған қоса, аяқталмаған өндірісті,
қорларды, дайын  өнімдерді, есептеулер  қаражаты  мен  ақшалай  қаражаттарды
жатқызады.
Айналымдық  құралдардың  заттай  көрінісі  ретінде  өндірістік  үдеріске
қатысатын жəне айналымдық өндірістік қорлар деп аталатын еңбек құралдары
(шикізат, материалдар, отын, т.б.) саналады.
Айналымдық  өндірістік  қорлар  толығымен  өндірістік  айналым
барысында қолданылып, өзінің түрін өзгертеді немесе мүлдем жойылады да, өз
құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады.
Əрбір  өндірістік айналымнан кейін орнын толтыруды  талап ететін еңбек
құралдары, АҚ-дың заттай мəні болып табылады (13-сурет).
13-сурет. Айналымдағы құралдардың құрамы мен құрылымы
Қа
ржы менеджментінде қаржы көздерінің түрлі жіктемелері қалыптасқан.
14-суретте қаржы көздерінің жалпы топтамасы көрсетіледі.
Кəсіпорынның айналымдық құралдары
Айналымдық өндірістік қорлар
Айналыс қорлары
Өндірістік
қорлар
Аяқталмаған
өндіріс
Болашақ
кезеңдердің
шығындары
Дайын өнім
Тиелген
тауарлар
Шикізат,
негізгі
материалдар
Қосымша
материалдар
Отын
Ақшалай
қаражаттар
Дебиторлық
қарыз
Басқа есептеулердегі
қаражаттар
Мөлшерленбейтін
айналымдық құралдар
Мөлшерленетін айналымдық
құралдар
Құндылығы төмен тез тозатын
заттар
Қосалқы жөндеу
бөлшектері
Ыдыс