Оқулық Алматы 014 Давильбекова Ж.Қ. Кəсіпорын экономикасы: Оқулық Алматы

118
сайын, К
енг
 де, К
шығ
 де жоғары болуы тиіс. Жаңа НӨҚ енгізген кезде жəне К
шығ
төмен  болған  жағдайда, кəсіпорын  өзінің  жұмыс  жасау  мерзімдерін  өтеп
шыққан еңбек құралдарын жинақтайды десе де болады.
Геологиялық барлаудағы жана НОҚ енгізудің орташа коэффициенттері 8-
10% болуы  тиіс, ал  геофизикалық  жəне  мұнайгазбарлау  ұйымдары  үшін – 12-
18%. Қазіргі  кезде  сала  бойынша  жаңа  жабдықтарды  енгізу  коэффициенттері
жалпы 1,5-2%-ды  құрайды. Оның  ішінде  түсіруге – 1,4, мұнай  мен  газға
бұрғылауда – 1,5%. К
шығ
  сəйкесінше 30,8, 14,2 жəне 13,6% құрайды.
Шығарылудың  мұншалық  жоғары  көрсеткіштері  қатты  пайдалы  қазбаларды
геологиялық  барлау  жұмыстары  мен 19941999 жж. аралығындағы  аймақтық
жұмыстардың қысқаруымен байланысты.
7.3 НӨҚ тозуы мен амортизациясы
Өндіріс  барысында  НӨҚ  ескіріп  тозады. НӨҚ-ның  физикалық  жəне
моральдық  тозулары  ажыратылады. Физикалық  тозу  еңбек  құралдарының
маңызды  табиғи-заттай  қасиеттерінің  жойылуы  болып  табылады. Оларға
беріктілік, жылдамдылық, дəлділік, қауіпсіздік, т.б. жатқызуға болады.
Физикалық тозудың жылдамдылығы бірқатар жағдайларға байланысты:
1) негізгі қорлар жұмысының уақыты мен қарқындылығына;
2) негізгі қорлардың жасалатын конструкциялық материалдары
сапасына;
3) негізгі қорлардың стационарлығына;
4) оларды пайдаланудың табиғи жағдайларына;
5) техникалық қызмет көрсету жағдайларына;
6) өндірісте жұмыс жасайтын жұмысшылардың біліктілік деңгейіне.
НӨҚ  тозуына  əсер  ететін  жағымсыз  факторлар  орын  алатын  өндірістер
мен  салаларда, еңбек  құралдарының  қызмет  жасау  мерзімдері  ұзақ  болмайды.
Мəселен, геологиялық  барлау  мен  өндіруші  салаларда  негізгі  жабдықтардың,
аспаптардың, көлік құралдарының қызмет жасауының нормативтікк мерзімдері
57 жылды  құрайды. Бірақ, 23 жыл, тіпті одан да аз  уақыт жұмыс жасайтын
негізгі құралдар да болады. Бірқатар НӨҚ үшін, қызмет жасаудың нормативтікк
мерзімі  емес, нормативтікк  жұмыс  көлемі  белгіленуі  мүмкін. Мұндай  көлем
орындалғаннан  кейін, НӨҚ  жаңа  құралдармен  ауыстырылуы  тиіс. осы
қорлардың  неғұрлым  көп  таралған  өкілі    автокөліктер  болып  саналады.
Олардың  қызметінің  норматив-көрсеткіші, жүрілген  жолының  көлемі
қабылданады. Физикалық  тозудан  басқа, НӨҚ  моральдық  тозуға  да  бейім
болады. Моральдық тозудың екі түрі болады:
1) тап сондай қорларды неғұрлым төмен бағаға сатып алу мүмкіндігі;
2) бағасы бірдей, бірақ жаңа, неғұрлым озық НӨҚ-ның пайда болуы.
Негізгі  қорлардың  тозу  құнын, сол  құнды  дайын  өнімге  пайдалану
арқылы орнын толтыру  амортизация деп аталады. Амортизация тозудың тек
экономикалық тұрғыдан  орнын толтырады, негізгі құралдарды  ауыстыру  үшін
ақшалай  қор  қалыптастырады. Осындай  жолмен  жинақталған  қаражаттар,

119
қорларды  модернизациялауға  немесе  жаңа  негізгі  қорларды  сатып  алуға
бағытталады. Қорлар  ауыстыруды  талап  еткен  уақытқа  қарай, бұл  сома
жинақталып болуы тиіс.
Амортизациялық  шығындардың  сомасы  мына  формула  бойынша
анықталады:
норм
Т
баст
Т
Л
Р
М
С
А
-
+
+
=
С
баст
– негізгі  қорлардың  бастапқы  құны, теңге; М – модернизацияға
жұмсалатын  шығындар, теңге; Р
т
 – таратуға  жұмсалатын  шығындар; Л –
таратылу  бағасы, теңге; Т
норм
 – НӨҚ  қызметінің  нормативтік  мерзімі  немесе
НӨҚ көмегімен орындалатын жұмыстардың нормативтік көлемі.
Амортизациялық  шығындардың  сомасы  ай  сайын  есептеліп, өнімнің
(жұмыстың) өзіндік  құнына  қосылады. Амортизациялық  шығындардың  есебін
негізгі  қорлардың  əрбір  есептік  бірлігі  бойынша  өткізіп  жатпас  үшін,
соңғыларын  өндірістік  мақсаты  мен  өндіріс  технологиясының  бірлігімен
сипатталатын  топтарға  біріктіреді. Мысалы, бұрғылау  жабдықтары, метал
кескіш  станоктар, өлшеу  құралдары, т.б. Мұндай  топтар  үшін  амортизация
нормалары (Н
а
) төмендегідей есептеледі:
%
100
×
=
пер
а
С
А
Н
.
Геологиялық  барлау  жабдықтары  үшін  амортизациялық  шығындардың
төмендегі нормалары қолданылады, %:
Геологиялық барлау, геофизикалық жəне іздестіру-құрылымдық
бұрғылауға арналған бұрғылау қондырғылары
20
Бұрғылауға арналған керн су көлігі бар
жинақтар, мотобұрғылар
                    33,3
Электрлік барлау, магнитті барлау,
аэрогеофизикалық аппаратура мен құралдар
(каротажды қондырғыларды қоса санағанда), аналитикалық
зерттеулерге арналған аспаптар.
 20
Тау-кен-жарғыш жабдықтар
 33,11
Энергетикалық жабдықтар жəне тау-кен-барлау
жұмыстарында қолданылатын аспаптар
аймақтық жəне іздестіру зерттеулеріне арналған
сейсмобарлау аппаратурасы
22,2
ССК жəне КССК жинақтары
50
Турбобұрғылар
40
Мұнай мен газды терең бұрғылау қондырғылары
14,3

120
Егер амортизациялық шығындардың жылдар бойынша (жұмыс көлеміне)
сомасы  бірдей  болып  жəне  келтірілген  формула  бойынша  есептелсе, онда  тек
негізгі қорлардың физикалық тозуы есептелген болады.
Нарықтық  қатынастарға  көшу  жəне  капиталдық  салымдардың
орталықтандырылған жоспарлануынан бас тарту, негізгі қорлардың моральдық
тозуын  есепке  алуды  талап  етеді. Моральдық  тозу    негізгі  қорлардың
құнында  соңғылардың  ғылыми-техникалық  ілгерілеудің  қазіргі  деңгейіне
сəйкес  болуын  есепке  алуды  қолдайды. Өз  қорларын  осылайша  бағалауға
мұндай  көзқарас  таныту, кəсіпорынды  амортизацияны  пайдаланған  жылдар
бойынша есептеуді біркелкі жүргізбеуге мəжбүр етеді: пайдаланудың алғашқы
жылдарында – неғұрлым  жоғары, ал  кейінгі  жылдары – неғұрлым  төмен
мөлшерлемелер  бойынша. Геологиялық  барлау  жабдықтарына  бөлінетін
амортизациялық шығындардың нормалары баланстық құны бойынша (9- кесте).
9-кесте
Геологиялық барлау жабдықтарына бөлінетін амортизациялық
шығындардың нормалары, баланстық құны, %
       Оның ішінде
Жабдық
Амортизация 
лық шығындар
дың жалпы
нормасы
толық
қалпына
келтіруге
бөлшектеп
қалпына
келтіруге
(ірг. жөндеу)
Барлау бұрғылауына арналған жабдық жəне
карьерлерде бұрғылау жабдықтары
27*
20
7
Геофизикалық жабдықтар мен құралдар
(каротаждық қондырғыларды қоса
санағанда)
26
20
6
Тау-кен-барлау жəне геологиялық барлау
жұмыстары барысында қолданылатын
жабдықтар (энергетикалық жабдықтарды
қоса санағанда) мен құралдар
30*
20
10
БТС типті бұрғылау машиналары
23,9
12
11,9
Аэрофотограмметриялық жəне топографо-
геодезиялық құралдар мен жабдықтар
17,4
16,7
0,7
Зертханалық жабдықтар мен құралдар
20
20
Қазіргі  кезде  кəсіпорындар  экономикалық  жұмыс  тəжірибесінде
амортизацияны  есептеудің  қай  əдісін  қолданатындығын  өздері  шешеді. Бір
жағынан, кəсіпорын  үшін  жеделдетілген  амортизация  тиімді  болады. Себебі,
есептелген  сомалар  кəсіпорынға  қайтып  келеді  жəне  уақытша  бос  болып
саналады. Бұл  инфляция  жағдайында  кəсіпорынға  өндірісті  қымбат