226
VІІІ ТАРАУ
ЖАТТЫҒУ ЖҮКТЕМЕЛЕРІНІҢ ЖІКТЕЛУІН,
СПОРТТЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫН
ЖƏНЕ ЖОСПАРЛАНУЫН ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕУ
Спорттық жаттықтыру жалпы дене дайындығы мен арнайы
жұмысқа қабілеттілікті жоғарылатуға бағытталған (педагогикалық)
үдеріс.
Физиологиялық
тұрғыдан
алып
қарағанда,
спорттық
жаттықтыру дегеніміз, яғни дене шынықтыру мен спорт-
пен жүйелі түрде шұғылдану таңдаулы спорт түрі тарапынан
туындайтын дене жүктемелеріне адам организмнің көп жылдық
бейімделу үдерісі болып табылады. Мұндай бейімделудің негізі
жаттықтырылу нəтижесінде туындаған түрлі мүшелер мен
ұлпалардағы морфологиялық, матаболизмдік жəне физиологиялық
өзгерістер, организм қызметтерінің жүйкелік, гуморалдық рет-
телу жолдарының жетілдірілуі болып табылады. Аталмыш
өзгерістердің барлығы шынығу тиімділігін анықтайды. Олар
спорттық нəтижелердің өсуі аясында спортшының дене дайындығы
(шынығу) деңгейінің жоғарылауы салдары ретінде жəне жаттығуға
қажетті бұлшық ет қызметінің жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін
организмнің сан алуан қызметтерінің жақсаруымен көрініс береді.
Спорттық шынығудың жəне жаттығуды дамытудың
физиологиялық қағидалары (принциптері)
Барлық педагогикалық үдерістер іспеттес спорттық жаттықтыру
(жаттығу) кезінде де:
1. Белсенділік;
2. Саналылық;
3. Көрнекілік;
4. Жүйелілік;
5. Қолжетімділік;
6. Орнықтылық сияқты жалпы педагогикалық принциптер
сақталады.
227
Сонымен қатар жаттықтырудың:
1. Жалпы жəне арнайы дене дайындығының бірлігі;
2. Жаттықтыру үдерісінің үздіксіздігі мен циклділігі (тізбекті-
лігі);
3. Жаттығу
жүктемелерін
біртіндеп
жəне
максималды
жоғарылату сияқты
арнайы принциптері де бар.
Бұл принциптер адамда дене сапалары дамуы мен қимыл
дағдыларының
қалыптасу
заңдылықтарына,
организмдегі
функциялық қайта құрылу ерекшеліктеріне жəне спортшы қызмет-
тік қорлар диапазоны өзгерістеріне негізделген.
Бұлшық ет қызметі физиологиясы саласында физиологтардың
басты зерттеу аспектілері организмнің тұрақты (ұзақ) жаттығу
жүктемелеріне бейімделуі болып табылады. Дж. X. Уилмор,
Д. Л. Костилл (1997) жаттығу жүктемелерінің 4 негізгі
принциптерін қарастырған:
1) Жеке даралық принципі бойынша əрбір адам өзіне ғана
ерекшеліктері тəн жалғыз болып табылады, осыған орай жаттығуды
жоспарлаған кезде жеке дара ерекшеліктерге мəн беру керек. Əртүрлі
адамдар сол жаттығу жүктемесіне түрліше жауап береді;
2) Арнайылық принципі бойынша жаттығу тиімділігін артты-
ру үшін олар зерттелуші шұғылданып жатқан бұлшық ет қызметі
ерекшелігіне (спецификасына) максималды сəйкес келу қажет.
Мысалы, ауыр атлетика сияқты аса зор күшті қажет ететін спорт
түрлерімен шұғылданатын спортшы ұзақ қашықтыққа жүгіру сал-
дарынан күшін ұлғайтпайды;
3) Жаттығу жүктемелерін тоқтату принципі бойынша
жаттығу сабақтары нəтижесінде қол жеткізген жетістіктер, егер
олар тоқтатылса немесе олардың көлемі дереу төмендесе жоғалады.
Мұның алдын алу үшін барлық жаттығу программалары бұған дейін
қол жеткен жетістіктерді сақтап отыратын программалардан тұруы
тиіс;
4) Прогрессивті
шамадан тыс жүк принципі бойынша жаттығу
сабақтары организмге (бұлшық еттерге, жүрек-тамыр жүйесіне)
үйреншікті жүктемеден асып отыратын жүктемелерден тұруы керек.
Организмнің бейімделуі барысында жаттығу жүктемелері көбейіп
отырады.
Американдық ғалымдар осы негізгі жаттығу принциптерін
негізге ала отырып, келесідей жаттығу программаларының түрлерін
ұсынған:
228
1. Күштік жаттығу спортшының күш, қуаттылық пен бұлшық
ет төзімділігін дамытады. Жаттығу сабақтары цикл, қайталау саны
жəне қарсы кедергілер мөлшері бойынша жоспарланады;
2. Интервалды жаттығу жұмысты тынығумен немесе оны
мөлшері төмендетілген жүктемемен кезектестіре отырып орында-
лады. Ол барлық жұмыстың барынша көп көлемінің орындалуын
қамтамасыз етеді, өйткені жаттығу сабақтары барысында қалпына
келу үдерісі жүріп отырады;
3. Үздіксіз жаттығу тынығу интервалдарынсыз орындалады. Бұл
жаттығудың: жоғары қарқындылықты жəне төмен қарқындылықты
үздіксіз жаттығулар сияқты 2 түрі бар. Жоғары қарқындылықты
үздіксіз жаттығулар қарқындылығы жоғары (ЖЖЖ
макс
85-95%)
жұмыстарды орындауға негізделген əрі айтарлықтай жүктеме
түсірмей отырып, төзімділікті дамыту үшін аса тиімді. Ал төмен
қарқындылықты үздіксіз жаттығулар кезінде жүрек-тамыр мен
тыныс алу жүйелеріне аз жүктеме түсіре отырып, өте ұзақ уақыт
бойына немесе аса алшақ дистанцияларда салыстырмалы төмен
қарқындылықты (ЖЖЖ
макс
60-80%) жұмыстар орындалады. Со-
нымен қатар ол бұлшық еттер мен буындар күйінің жайсыздығына
(дискомфорт) немесе зақымдалуына да əкелуі ықтимал;
4. Айналма жаттығу кезінде спортшы шеңбер түзетін жаттығу
құрылғыларында (тренажерларда) мүмкіндігінше жылдамырақ
жұмыс атқарады. Əр жаттығу құрылғыларында мүлдем басқа
жаттығулар орындалып отырады. Айналма жаттығулар көбіне,
аэробтық төзімділіктің орташа жоғарылауын жəне күш, бұлшық
ет төзімділігі мен икемділігінің айтарлықтай артуын қамтамасыз
етеді. Жүрек-тамыр жүйесінің шынығу дəрежесінің артуы жаттығу
құрылғыларының бір-бірлерінен алыс қашықтықта орнала-
суы есебінен, сонымен қатар бір тренажердан екіншісіне ауысу
жылдамдығының артуынан да жүзеге асырылады.
Жалпы жəне арнайы дене дайындығы
Жаттықтыру принциптерінің бірі жалпы жəне арнайы дене
дайындығының бірлігі деп жоғарыда атап өтілген болатын. Осы
жалпы жəне арнайы дене дайындығы жөнінде Д. Оңғарбаева, Г. Ма-
диева, Е. Алимханов (2013) еңбегінде толығымен баяндалған.
